Branko Radun:O poreklu srpskog naroda i o seobama
Autor: Glas javnosti
Vekovima pitanje doseljavanja Srba na Balkan nije bila tema kojom su se bavili ljudi od istorije i tradicije.
Onda je, sa početkom modernog doba u devetnaestom veku, prihvaćena zapadna ili savremena vizija istorije Evrope u ranom srednjem veku, po kojoj je početak srednjeg veka bio pad Rima, koga su uništili varvari, a oni su došli seobama odnekuda. Tako je prihvaćena – ne kao važna činjenica, već kao identitetski važna priča – da su Germani, Sloveni i drugi narodi, a na početku pre svih Huni, došli na prostore nekadašnje Rimske Imperije.
Nekako se zamišljalo da je seoba naroda bila nekakvo masovno premeštanje naroda sa severa na jug i sa istoka na zapad. No, novija istorijska istraživanja govore da su se premeštale male ratničke grupe koje su na razvalinama rimske države i helenističke civilizacije pravili svoje države. Novija genetska istraživanja pokazuju nešto slično – nije bilo velike i nagle zamene naroda, ali su se desile promene koje se očituju i u genetskom kodu.
Između naivne slike o masovnim seobama i sektaškog autohtonizma
Nasuprot te i dalje u velikoj meri rigidne teorije o masovnoj seobi i promeni stanovništva, koja podrazumeva ili izumiranje starosedelaca ili genocid nad njima, koja osporavaju i novija istorijska i genetska istraživanja, javio se alternativa u vidu autohtonističke teorije. Proteklih decenija postala je popularna teorija – i to ne u naučnim krugovima, već kod istraživača amatera i zaverologa – o tome da su Srbi autohtoni, starosedelački narod na Balkanskom poluostrvu, koji ovde živi već nekoliko milenijuma, još pre perioda Grka i Rimljana.
Napisane su desetine knjiga na ovu temu, a na internetu može da se pronađe još više video sadržaja i rasprava po forumima oko tog pitanja. Katedraska istorija i dalje govori o „seobi naroda“, koja se u školstvu i u javnosti i dalje percipira u stilu nekakve totalne zamene stanovnika – „došli su divlji i oterali pitome“ – iako to, kako smo rekli, već decenijama demantuju dostupni istorijski izvori i njihove analize na evropskom prostoru, ali i novija genetska istraživanja. Alternativa toj i takvoj prilično rigidnoj poziciji jeste agresivni i nenaučni, negatorski autohtonizam.
Velika produkcija knjiga, tekstova, video zapisa uspela je da dovede do toga da ta teorija, iako ignorisana od zvanične katedraske istorije kao nenaučna, postane izuzetno popularna u nekim krugovima. Katedraska istorija je začaurena u svom svetu superspecijalizacija i ne želi da se spušta nisko da bi polemisala sa pseudoistoričarima koji često svoje stavove zasnivaju na varljivoj lingvističkoj sličnosti nekih reči ili toponima, što je nedovoljno da bi se doneli bilo kakvi relevantni zaključci. Sa druge strane, autohtonisti, kao nekakava srpska paralelna i zaverološka istorijska „nauka“, vrlo su aktivni na internetu i pridobijaju mlađu populaciju koja o sopstvenoj nacionalnoj istoriji ionako ne zna previše.
Iako je i dalje slika o masovnim seobama iz sredine prvog milenijuma nove ere jaka u nekim krugovima, mlađe, desne i antiglobalističke populacije sve popularnija autohtonistička ideja ili ideja da su Srbi starosedelački narod na Balkanu. Oštrica njihove kritike jeste da je zvanična istorija posledica priklanjanja srpske istorijske nauke takozvanoj „germanskoj školi“, što se desilo krajem devetnaestog veka u tada maloj Srbiji koja je bila pod velikim uticajem germanskog bloka. U ovom delu kritike zvanične istorije, koju je posle produbila „klasna analiza“ socijalističke vizije istorije, mogli bismo se i u značajnoj meri složiti.
Tu je dobar primer kako je Bosna do okupacije od strane Beča bila viđena kao srpska – i u srednjem veku i kasnije u etničkom smislu. Posle preuzimanja kontrole nad Bosnom od strane Austro-Ugarske nekako je iščililo to srpsko u Bosni, pa je ona postala i ilirska i bogumilska i muslimanska – samo ne srpska. Tako je tu krađu nasledila jugoslovenska i srpska istoriografija pa ju je i legalizovala, nastavljajući tim putem.No kad se na taj element istinitog uvida u geopolitičke uticaje moćnih sila na to kako će se videti istorija jednog naroda ili jedne epohe (svedoci smo toga i za devedesete prošlog veka) u stilu „istoriju pišu pobednici“ nadodaju mitske i izmišljene priče o „4.000 godina srpske državnosti“ i na tom „pesku“ se gradi autohtonistička alternativa zvaničnoj istoriografiji, onda shvatamo da to nije alternativa, već budalaština.
Situacija je došla čak do toga da je postalo merilo u nekim desnim i antiglobalističkim krugovima to da li je neko autohtonista. Ukoliko neko veruje i dalje u jednostranu, iako ne i netačnu, priču o doseljavanju, biće izvrgnut ruglu od sektaški nastrojenih autohtonista, naročito podvrste deretićevaca, kao neko ko je „naivan“ ili „veruje germanskoj propagandi“. Tako je u tim krugovima postalo merilo patriotizma ili srpstva pitanje autohtonizma. Ukoliko „verujete u doseljavanje Slovena i Srba“, vi ste „manji Srbin“ od njih, a verovatno i kao zagovornik „bečko-berlinske škole“ neko ko svesno ili nesvesno radi sa neprijatelja srpstva. Dakle, ili zaveden korisni idiot ili svestan „izdajnik srpske stvari“, ma šta ona bila.
Kada pričate sa tim ljudima o toj temi, mnogi od njih kažu da jednostavno ne mogu da prihvate činjenicu ili mogućnost da su naši preci, ili deo njih, u 6. ili 7. veku došli na teritorije na kojima sada živimo. Oni smatraju da su nam „Germani“ podmetnuli teoriju o doseljavanju kao kukavičije jaje da bismo zaboravili na istinu i da bismo, kao „dođoši“, imali manja prava od onih koji su starosedeoci.
Kao primer, oni se pozivaju na zaista izmišljenu genealogiju Albanaca, po kojoj su njihovi preci Iliri, pa su stoga oni „starosedeoci“, a Srbi „dođoši“. Na stranu to što osim Albanaca niko njih ozbiljno ne vidi kao naslednike Ilira, ovo jeste postalo i identitetsko i političko pitanje.
No ako uzmemo da je od tog događaja – doseljavanja Srba – bez obzira kako se to desilo i da li se desilo, prošlo više od milenijum i po, potpuno je besmisleno govoriti o starosedelačkim pravima i pravima onih koji su došli. No ono što se primećuje kod autohtonista u tom stavu „ne mogu prihvatiti doseljavanje“ jeste da oni u tom događaju vide svoj konstitutivni mit, koji je kontra onom vladajućem o „seobi naroda“. Za njih je negiranje seoba deo njihovog identiteta, njihovog ideološkog pogleda na svet, iako to pitanje, kako smo rekli, nije bilo ni bitno niti je nešto posebno razmatrano vekovima unazad kod Srba. Srbima su vekovima bili od identitetskog značaja pravoslavna crkva, Nemanjići i Vidovdan, ali pri tom ne zaboravljajući istorije i pre i mimo i posle Nemanjića. Istorija pre i mimo Nemanjića je vrlo značajna ali je Nemanjićki period zapravo identitetski temelj srpskog naroda kroz vekove i ko pokušava da rasklima ili sruši te temelje bez obzira da li to dolazilo sa leve i liberalne strane ili desne i zaverološke nije prijateljski nastrojen prema sopstvenoj istoriji, tradiciji i identitetu.
Sada autohtonisti – i mnogo više od onih koji govore o „seobi Srba“ u 6. veku – tu vide svoje glavno identitetsko uporište: „mi smo starosedeoci“, što ih čini izuzetno samouverenim u odnosu na druge koji to nisu. Osim toga ako ćemo biti intelektualno pošteni istorijska nauka koja se bavi doseljavanjem Slovena je evoluirala iz te teze o „masovnoj seobi“ ali oni koji nisu uskostručni za ovu temu a tu su i istoričari koji se bave drugim epohama ili prostorima ali i obrazovni sistem i dalje po inerciji gusla zastarelu istorijsku priču. Pa i autohtonisti zapravo polemišu sa „istorijskom naukom“ koja je u velikoj meri prevaziđena novijim evropskim i nacionalnim istraživanjima ove teme.
Osim svega ovog nabrojanog, postoji tu još i jedna mračna pozadina. Ljudi koji su to najviše promovisali vrlo često su živeli na Zapadu i bili pod uticajem zapadnih službi. Tako se decenijama iz dijaspore svuda dolaze nebulozne teorije koje imaju za cilj da umanje značaj Nemanjićke Srbije za identitet Srba i da umesto te jasne istorijske i duhovne vertikale srednjevekovne ćirilometodijevske i nemanjićke tradicije, kao temelja identiteta, podmeću kao kukavičije jaje, u vidu maglovitih i pseudomitoloških konstrukcija, o 4.000 godina srpske državnosti i o „Srbima koji su bili sve i svugde“.
Cilj ovog produciranja pseudoistorijskog narativa jeste potpuna marginalizacija nemanjićke, svetosavske i vidovdanske tradicije i njena zamena maglovitim neopaganizmom i izmaštanim mitovima.O toj pojavi je davno analitički lucidno pisao Miodrag Bulatović, izuzetan pisac i novinar, analizirajući emigrantsku srpsku i hrvatsku štampu još šesdesetih godina prošlog veka. Tamo je našao da hrvatska emigracija sanja o obnovi NDH i da piše o hrvatskoj državi, pokušava da formira hrvatsku vojsku, da štampa hrvatski novac i piše hrvatski ustav, dok se srpski emigrantski krugovi bave pseudoistorijskim mitovima o Srbima „koji su svugde bili“, pa kao komičnu anegdotu objavljuje „lingvističke bravure“ po kojima je Muhamed, kad se rastavi na „muha“ i „med“, znači pčela, pa je stoga i prorok islama bio zapravo Srbin zvani „Pčela“, a samuraj je isto tako srpski fenomen jer znači „sam – u – raj“. Ova srpska kabala je delovala smešno, ali njen uticaj na mrežama je ogroman da bi se ignorisao.
To nas upućuje na potrebu interdisciplinarnog pristupa ovoj temi kojom treba da se, sem istoričara, arheologa i lingvista, pozabave i politikolozi, ali i psiholozi. Inače, veoma je mali broj istoričara i arheologa koji su pristalice autohtonističke teorije, a među istoričarima podržavaju je oni koji nemaju više stepene obrazovanja ili se ne bave specijalno istorijom ranog srednjeg veka i ranijih perioda, a među njima se nađe i pokoji stručnjak za noviju, naročito modernu istoriju.
Geneza naroda – srpska priča.
Srbi danas zaista jesu jedan od najstarijih naroda u Evropi, što potvrđuju i novije genetske analize. Ako uzmemo u obzir da kroz istoriju možemo da uočimo dva načina etnogeneze – nastanka naroda – prvi opisan u Knjizi Postanja u Svetom Pismu, gde se nalazi poglavlje Tablica naroda koja opisuje genetsko stvaranje naroda od jednog zajedničkog pretka, i ono opisano u starim istorijama Rima, gde se vidi da su Romul i Rem okupili ljude s koca i konopca i tako stvorili novi rimski narod. A istorija Rima zna da su preci Romula i Rema izbegli iz Troje i stopili se sa aboriginima (latinski ab origine – od početka) koji su živeli u kasnijem Laciju, i simbiozom te dve zajednice nastao je novi narod Latina.
Zapravo, obe teorije su tačne na nekom nivou – prva je tačna jer uvek neka zajednica ima nekog velikog pretka koji daje pečat toj zajednici i konstitutivni mit, ali isto tako ta zajednica je najčešće proizvod mešanja onih koji su tu već živeli i onih koji su tu došli i uspeli da se nametnu (nekda jezik, nekda kulturu ili religiju).
Imena naroda i država putuju kroz vreme i prostore. Tako ne treba mešati u istorijskom pa i etničkom smislu sadašnje narode i njihove etničke prethodnike na toj teritoriji. Današnje Italijane ne treba mešati sa antičkom grupom naroda koja se naziva Italici. Isto tako, Rumuni imaju malo veze sa Rimljanima iako se to tako nekima čini. Grci osporavaju Makedoncima da su naslednici antičkih Makedonaca sa pravom, iako i sami antički Makedonci nisu bili etnički Grci (to danas ignorišu Grci).
Danas je ostao veoma mali broj antičkih naroda, a tamo gde su i preživeli, preživeli su u malom broju. Uzmimo na primer potomke Egipćana – Kopte, Asirce i druge. Čak su i savremeni Grci zadržali manji procenat genetskog materijala antičkih Grka zbog depopulacije Grčke u prvim vekovima nove ere.
Današnji Nizozemci, Španci, Portugalci, Nemci, pa čak i Englezi i Francuzi su narodi nastali tokom srednjeg veka ili kasnije mešanjem novih koji su došli u seobama i starih koji su tu već bili. To nisu narodi koji su stvorili svoje nacionalne države, već narodi koji su nastali kao posledica čvrstih i stabilnih država. Nemci, na primer, nastali su ujedinjavanjem nekoliko starih germanskih naroda: Frankonaca, Saksonaca, Bavaraca i Alemana odnosno Švaba. Saksonci su učestvovali u stvaranju nemačkog i engleskog naroda. Franci – Salijski Franci – su učestvovali u stvaranju francuskog i nemačkog naroda, a Flamanci su potomci jedne grane Franaka.
Čak i medijska zvezda Amerike, Taker Karlson, naciju definiše tipično američki kao zajednicu ljudi koja živi na određenoj teritoriji – definicija koju mi, rođeni na teritoriji bivše Jugoslavije, nikako ne možemo da prihvatimo zbog toga što kod nas nije primenjiva. Isto tako je Vuk Karadžić u devetnaestom veku preuzeo germansku definiciju jednog naroda kao zajednice jednog jezika (što je njima služilo da se premosti raskol na protestante i katolike), što se na primeru Srba i Hrvata pokazalo kao netačno (a vidimo i u primeru Rusa i Ukrajinaca). Ta američka etatistička ili „teritorijalna“ definicija nacije, koja je bliska francuskoj „svi građani jedne države“, ili ova germanska „jezička“, ignorišu činjenicu da je nacija zajednica istog konstitutivnog mita, zatim vere i pogleda na sebe i svet. Ne sporimo da ljudi različitog porekla, rase i vere mogu postati Amerikanci preko noći ako prihvate „američki način života“ i američke političke mitove kao svoj.
Zanimljiva je priča o Francuzima. Francuzi su, sem nekog gena od Franaka, zadržali ime i slavnu istoriju. Do francuske revolucije oni su bili ponosni naslednici Franaka i najvećeg od njih – Karla Velikog – starosedeoce Gale skoro i da nisu pominjali. No francuska buržoazija u borbi protiv aristokratije i monarhije pa i katoličke crkve, koji su bili sasvim u duhu franačke tradicije, isturaju „nepokorne Gale“ kao novi konstitutivni mit francuske revolucije. Od tada je sve franačko ili uništeno ili potisnuto – pre svega aristokratija – a nova klasa buržuja se nekako preko noći proglasila za naslednike „slobodoljubivih Gala“. Tako je galski petao postao zaštitni simbol nove francuske buržoaske revolucije i novog francuskog patriotizma. Stoga se danas – a to je tradicija od skoro dva i po veka – Francuzi više poistovećuju sa Galima nego sa ranosrednjovekovnim Francima, iako su im ovi mnogo istorijski bliži a i oni su napravili moćnu Francusku. A gde je tu istina – Francuzi potiču i od jednih i od drugih. Germanska plemena koja su došla u najezdi i koja su napravila franačku državu bila su malobrojna – manje od desetak hiljada ratnika – ali su se uspeli nametnuti ne toliko Galima, koji su se već u velikoj meri romanizovali i asimilovali, već prilično šarolikom stanovništvu propale Imperije.
Slična je situacija i sa nama Srbima. Naši očevi su potomci naroda koji je u vreme cara Iraklija, u 7. veku, došao na područje Balkana, a majke naroda koji su ovde živeli od ranije – da se slikovito izrazimo. Ali, kad govorimo o starosedeocima Balkana pre doseljavanja Srba, treba imati u vidu još dve činjenice. U 6. veku, 541. i 542. godine, teritorije Vizantijskog carstva, kao i teritorije koje su ulazile u sastav propalog Zapadnog rimskog carstva, pogodila je pandemija Justinijanove kuge koja je znatno smanjila stanovništvo na teritorijama kojima je harala, što je najverovatnije jedan od uzroka seoba Slovena i Srba u 6. i 7. veku.
Argument da je došlo do stapanja onih koji su došli sa onima koji su već tu bili jeste nepostojanje izveštaja o sukobima ili progonima starosedelaca od strane „dođoša“.Arheologija već decenijama unazad ima dokaze o prisustvu Slovena i Srba već sredinom petog veka na obalama Dunava, ali ove činjenice nisu šire poznate. Isto tako, neki istoričari skloni su da se seobe i najezde koje su došle u vreme Huna, a posle njih i Avara, sve više tretiraju etnički kao slovenske, a time i srpskp.
Paleobalkansko (vlaško) stanovništvo koje se kasnije asimilovalo među Srbe i ostale slovenske narode na Balkanu imalo je nekoliko seoba od 13. do 15. veka sa područja Velike Vlaške, današnje Tesalije u Grčkoj, u pravcu severa i doseljavalo se na područje centralnog i zapadnog Balkana. Vlasi su bili polunomadi i stočari, ali su se bavili i „trgovinom ljudima“. No Vlasi već u vreme Nemanjića jesu samo socijalna kategorija – stočari koji na drugi način plaćaju poreze. Kasnije, u vreme turske dominacije na Balkanu, Vlasima zovu na Zapadu Srbe.
Priča o dve Srbije i mitska Bojka
U vezi sa temom seoba Srba u toj ranoj istoriji postavlja se pitanje otkud Lužički Srbi na severu Evrope. Tu imamo polumitsku priču da je jedan od sinova kralja Drvana poveo deo srpskog naroda na jug, od kojih potiču balkanski Srbi, a da je drugi deo ostao u Lužici. Inače, arheolozi smatraju da su i Iliri u neko doba u antici došli na Balkan sa područja Lužice. Taj prostor se locira kao i jedno staro mesto geneze Kelta, sa kojima Srbi imaju bliske veze. Sa druge strane, neki su mišljenja da je antička pradomovina Slovena i Srba bila panonska nizija, pa su na prostorima blizu obodima nastale „dve Srbije“ – severna i južna. Uglavnom se operiše različitim teorijama koje se potkrepljuju posrednim lingvističkim „dokazima“.
Čitava priča o doseljavanju Srba iz Bele Srbije ili Bojke nastala je prema vizantijskom caru Konstantinu Porfirogenitu (913–959) u spisu „O upravljanju carstvom“. On je tu „severnu Srbiju“ nazvao prapostojbinom Srba, odakle su krenuli na Balkansko poluostrvo. Prema Porfirogenitu, Srbi su živeli u Bojki, iza Turske (Mađarske), pored Franačke. Postoje tri pretpostavke o položaju Bele Srbije: severna Češka i Lužice (istočna Nemačka), gde su živeli Lužički Srbi između 7. i 10. veka; zatim istočno Zakarpatje (severozapad Ukrajine) i gornji tok Visle i Odre (Poljska). Dakle, mnogo se nagađa oko toga. Termin „Bojka“ može poticati od „Bojohemum“ ili „Bohemija“ (srednjovekovni naziv za Češku) ili od slovenskog plemena Bojki u Istočnoj Galiciji.
Isto tako, u vekovima pre nove ere sever Panonije bio je prostor dominacije keltskog plemena Boji, a oni su kontrolisali kroz svoj savez čitavu panonsku niziju i šire od toga – toliko slično ime na istom prostoru ne može biti slučajno. Dakle, opet nekoliko teorija i nagađanja.
Prema Porfirogenitu, Srbi su u Beloj Srbiji imali vladara čija su dva sina nasledila vlast, a jedan od njih preselio je polovinu naroda na Balkan. Neki smatraju da su to bili sinovi kneza Dervana ili Drvana. Jedan deo istoričara osporavao je Porfirogenitove navode oko posebnog talasa seobe Srba, već smatra da su se Srbi doselili sa Avarima na prostore Istočnog rimskog carstva, poznatog kao Vizantija. Drugi opet „brane“ Porfirogenita iako se slažu da je to jedino mesto gde imamo temu seobe Srba u tim tamnim vekovima o kojima se malo šta pouzdano zna.
Biti potomak slobodnih doseljenika i/ili potlačenih starosedelaca
Bilo kako bilo, i došli odavde ili odande ili u ovom ili nekom drugom veku, nema potrebe da mi Srbi budemo frustrirani što je deo naših predaka došao na Balkan u 5. ili 6. ili 7. veku. Osim toga, zašto bi se stideli da smo potomci slobodnih plemena koja su na ozbiljne vojne pretnje Vizantije odgovarali da se „samo Boga boje“ i koja su u bitkama porazila tada verovatno najbolju vojsku na svetu. Jer tu se postavlja pitanje da li su naši preci bili slobodni ljudi i slobodna plemena koja su došla na Balkan ili su potomci romanizovanih starosedelačkih masa, odnosno ljudi naviklih na okupatore koji su trpeli razne gospodare samo da bi ostali da žive na istom mestu.
Kasnija slobodarska istorija srpskog naroda to demantuje. I u srednjem veku, a naročito za vreme turske okupacije, seobe postaju konstanta srpske istorije. Svo vreme turske vlasti Srbi su ustajali protiv Turaka i zbog toga morali da se iseljavaju na teritorije pod vlašću Venecije i Habzburgovaca, a istoričar Milorad Ekmečić je napisao da je „stupanje Srba na mletačku i habzburšku teritoriju značila osvajanje slobode“.
Seoba Srba pod Čarnojevićem jeste još jedna epska seoba na prostore gde će Srbi dobiti crkveno-narodnu slobodu koja je odredila buduću istoriju dobrog dela Srba. Isto tako, seobe Srba u Rusiju ili preciznije na prostore današnje Ukrajine, gde su Srbi bili opet „krajina“ ruskog carstva, samo zarad tog statusa slobodnog čoveka i slobodnog naroda.
Postoji i zapis iz Zrenjanina iz osamnaestog veka gde nezadovoljni Srbi, jer ih ugarsko plemstvo želi pretvoriti u kmetove, prete odlaskom u Ameriku da bi „tamo bili slobodni ljudi“ u vreme dok američke kolonije još nisu postale nezavisna Amerika. Te večite srpske seobe u često očajničkoj potrazi za slobodom i pravdom najbolje je opisao Miloš Crnjanski u delu „Seobe“.
Čak i da su svi naši preci bili „doseljenici“ pre 15 vekova, a nisu to ni, šta to menja. Svi narodi se trajno sele i mešaju. Mi smo jedan od najstarijih naroda u Evropi. Nažalost, i dan danas se stvaraju novi narodi, ili bolje rečeno nacije, koji pokazuju daleko veći prozelitizam i aroganciju od starih naroda. Uzmimo samo u obzir novonastalu naciju Ukrajinaca i stari narod Ruse. Narodi nastaju, menjaju se pa i nestaju i sve je to deo istorije – ono što je bitno jeste šta ostaje iza njih.
Američki nacionalisti, koliko god to bilo na prvi pogled kuriozitet, danas su jedni od najvećih nacionalista na kugli zemaljskoj, nemaju nikakav problem sa time što su nastali kao zajednica stari tek par vekova i što je većina njihovih pripadnika deo američke nacije manje od veka. Oni kao odgovor na to kažu da jeste Amerika kao država stara tek četvrt milenijuma, ali da su oni politička zajednica anglosaksonskog porekla i suštine te da oni potiču od Krstaša, Vikinga i da se pozivaju na engleske kraljeve i Magna Kartu iz trinaestog veka. Dakle, odgovor je da „nisu od juče“, ali i da je ideja koja ih povezuje – a to je anglosaksonska ideja dominacije i slobode – konstitutivni mit koji ih čini „svetionikom na brdu“. Značajnija je ideja koja pokreće zajednicu i vera u tu ideju ili misiju nego formalna istorijska starost ili genetski materijal te zajednice.
Glas javnosti/vidovdan.info
Stavovi izraženi u katgoriji Lični stav nisu nužno stavovi redakcije Glasa javnosti
SKINI APLIKACIJU
