KNJIGA O KOJOJ PRIČA ČITAVA NEMAČKA: HITLER I ISLAM!

Pre mesec dana u Štutgardu je objavljen prevod knjige Za Poslanika i Firera: Islamski svet i Treći rajh nemačkog istoričara Davida Motadela. Knjiga je objavljena na engleskom jeziku 2014. godine, no tek je sada prevedena na nemački jezik i izazvala je mnogo pažnje u javnosti.

Ne postoji relevantan nemački medij koji nije objavio recenziju knjige ili razgovor s Motadelom. Knjiga se zasniva na neobjavljenim dokumentima državnog arhiva, vojnog arhiva, neobjavljenim i objavljenim memoarima, a otkriva do sada nepoznate aspekte odnosa nacističke Nemačke prema islamu i muslimanima. Motadel je studirao u Freiburgu, diplomirao na Kembridžu i predavao istoriju na Londonskoj školi ekonomije i političkih nauke. Njegova knjiga temelji se na istraživanju više od 30 arhiva iz 14 zemalja sveta i donosi zastrašujuće detalje o tome kako je nacistički režim pokušavao instrumentalizovati islam za svoje potrebe.

Već 1941. godine u Ministarstvu spoljnih poslova napisan je memorandum o “sveobuhvatnom programu nemačkog islama” i preporučeno je da se o ovom pitanju formira odbor stručnjaka. Na čelu odbora bio je Verner Oto von Hentig, koji je izradio plan za mobiliziranje muslimana u Sovjetskom Savezu. Fritz Grobba i Carl Prüfer koordinirali su aktivnosti u berlinskom uredu. Neke od njih bile su osnivanje institucija kakve su Islamski centralni institut u Berlinu ili angažiranje muslimanskih klerika kakvi su bili poljsko-litvanski veliki muftija Jakub Szynkiewicz ili jerusalemski veliki muftija Amin al-Huseini. Kada su Hitlerove trupe napale područja na kojima su živeli muslimani, započela je žestoka nacistička propaganda. Nacisti su hteli osigurati potporu stanovništva, ali i regrutovati vojnike za svoje pohode. U Wehrmachtu i SS-u borile su se desetine hiljada muslimana, uglavnom onih iz zemalja Sovjetskog Saveza, kojima su Nemci vratili oduzeto pravo na praktikovanje vere.

Muslimansko stanovništvo Krima i Kavkaza odolevalo je carskim osvajanjima u 18. i 19. veku. Dolazak boljševika na vlast dodatno je pogoršao situaciju. Pod Staljinom su muslimani trpeli politički i verski progon bez presedana. Islamski spisi su cenzurirani, vakufska imovina nacionalizovana. Po džamijama su ispisivani sovjetski slogani, na minaretima su podizane crvene zastave, a verski objekti pretvarani su u svinjogojilišta. Ipak, napadi na islamske institucije jačali su veru. U isto vreme, SS je tražio način kako da muslimanima Hitlera prikaže u religioznom svetlu, iako je bilo jasno da je on zakleti ateista. Nakon poraza u Severnoj Africi, Himmler je naredio da se pronađu odlomci iz Kur’ana s kojima bi se moglo prikazati Hitlera kao vođu koji će dovršiti Poslanikovo delo. Posao je ozbiljno shvaćen, urađen je izveštaj u kojem je Ernst Kaltenbrunner napisao kako se Hitlera ne može prikazati kao prorok, ali da ga se može prikazati kao Isusa, koji se vratio i porazio jevrejskog kralja Dedžala. Napisana je i knjiga u kojoj je Hitler proglašen pobednikom. “O, Arapi, znate li ko je Božiji sluga? Već se pojavio na svetu i već zamahuje svojom kopljom protiv Dedžala i njegovih saveznika!” Takva propaganda “danas se čini apsurdnom”, piše David Motadel, ali podseća da se takvom čini i američka propaganda pre invazije na Avganistan 2001. godine, ili leci koji su bacani na Irak pre invazije na tu zemlju 2003. godine. Istorija je, kaže Motadel, prepuna zapadnih hipoteza o tome kako mobilizovati ili kooptirati muslimansku populaciju za potrebe svojih ratova.

MEMORANDUM DIPLOMATE VON STOHRERA

Tokom Drugog svetskog rata nacistički režim pokušao je uticati na celi islamski svet agresivnom antisemitskom propagandom. U tome su im pomagali mnogi islamski klerici, od kojih je najpoznatiji bio muftija Al-Husseini, a nacistička je propaganda selektivno koristila citate iz Kur’ana. Ogromni delovi islamskog sveta našli su se u središtu Drugog svetskog rata. Više od 150 miliona muslimana između Severne Afrike i Jugoistočne Azije živelo je pod britanskom ili francuskom vladavinom. Pod vlašću sovjetske Moskve našlo ih se najmanje 20 miliona. Već od 1941. godine Berlin počinje percipirati islamski svet kao politički značajan. U to su vrijeme njemačke trupe napale područja na kojima su živeli muslimani na Balkanu, u Severnoj Africi, Kavkazu, te su se približavali Bliskom istoku i središnjoj Aziji. Sistemska instrumentalizacija islama prvi je put predložena u jesen 1941. godine, u memorandumu diplomate Eberharda von Stohrera, Hitlerovog bivšeg ambasadora u Kairu. Stohrer je tvrdio kako će muslimanski svet igrati sve veću ulogu u daljnjem toku rata i predložio “sveobuhvatni nemački islamski program”. “Nacionalsocijalistička ideologija slaže se s mnogim islamskim načelima”, napisao je Stohrer. Od tada nacistički režim sve više nastoji osvojiti muslimane kao saveznike i poticati ih da se bore protiv, navodno, zajedničkih neprijatelja – Britanskog carstva, Sovjetskog Saveza, Amerike i Jevreja. U područjima s muslimanskim stanovništvom koja su imali ili hteli pod svojom kontrolom organizovali su sveobuhvatnu agresivnu kampanju kako bi predstavili Treći rajh kao zaštitnika islama. Koristili su verski jezik, retoriku i ikonografiju. Politizovali su verske tekstove, citate iz Kur’ana, te koncept džihada kako bi podstakli muslimane na versko nasilje nad saveznicima i Jevrejima. Ova je propaganda agresivno provedena u arapskom svetu, od Maroka do Perzijskog zaliva. Antisemitska pitanja bila su često povezana s napadima na nacističku migraciju u Palestini. Nemački propagandisti ne samo da su podsticali strah od nacističke kolonizacije Palestine već su išli dalje. Širili su nacističku priču, stereotipe i teorije zavere o Jevrejima i pozivale na njihovo eliminisanje.

Dok su Rommelove trupe napredovale prema Kairu, nacisti su sve više postajali opsednuti propagandom protiv Jevreja. Nakon što je Rommel prešao egipatsku granicu, zabeležen je govor jednog klerika koji je kazao kako su Jevreji otišli iz ove zemlje. “Još jednom zahvaljujemo Bogu što je oslobodio Egipat od ovog otrova”, kazao je. U istom mesecu, kada je italijansko-nemačka vojska ušla u unutrašnjost Egipta, Berlin je objavio proglas: “Jevreji nameravaju posramiti vaše žene, ubiti vašu decu i uništiti vas.” Insistirali su na tome kako muslimani mogu opstati samo ako istrijebe Jevreje. Čak i nakon povlačenja nemačkih vojnika iz Severne Afrike, Radio Berlin nastavio je propagandu. Krajem 1943. godine objavljivali su kako je Kur’an prokleo Jevreje te da ih je mrzeo čak i poslanik Muhamed, a.s. U istoj godini objavljen je i letak u Severnoj Africi u kojem je pisalo kako “Jevreji uzimaju vernicima ono što poseduju i treba ih se kazniti. Amerikanci i Englezi koji su provalili u Magreb su prijatelji Jevreja, Roosevelt i Churchill jedu iz njihovog tanjira”. Nacistički režim u svojoj je propagandi koristio islamske verske vođe. Najpoznatiji među njima bio je svakako muftija Al-Huseini. Poreklom iz stare palestinske ugledne porodice, Al-Huseini je uživao snažan ugled u Palestini pre Drugog svetskog rata. Godine 1921. britanska uprava imenovala ga je na mjesto jerusalemskog muftije Ipak, Al-Huseini je ubrzo postao jedan od najmoćnijih protivnika britanske vlasti i cionističke migracije u Palestini. Postoji mnoštvo informacija i studija o detaljima njegovog boravka u Berlinu 1941. godine. Međutim, te studije uglavnom precjenjuju muftijin uticaj u Berlinu. On je bio strogo ograničen. Muftija nije dobio ono po što je došao u Berlin, konkretnu garanciju o tome da će Palestina biti nezavisna. Njegovi su predlozi prihvatani samo ako su se poklapali s interesima Nemaca, ali je zato muftija obilato korišćen u propagandne svrhe.

SLUŠAOCI RADIJA BERLIN

Tokom govora na otvaranju tzv. Islamskog središnjeg instituta u Berlinu 18. decembra 1942. godine muftija je pozvao muslimane da se priklone nemačkoj strani. “Časni Kur’an i Prorokova životna priča puni su dokaza o jevrejskoj beznačajnosti i njihovoj podmukloj, lažljivoj i nepristojnoj prirodi i varljivom ponašanju, što je dovoljno da upozori muslimane na njihovu sveprisutnu opasnost i neprijateljstvo sve do kraja vremena.” Pozivi na nasilje nad Jevrejima izazvali su pomešane reakcije među muslimanima u Severnoj Africi i na Bliskom istoku. Na lokalnoj razini, odnosi između Jevreja i muslimana često su bili složeni, zavisno od društvenih i političkih okolnosti, i ne može ih se jednostavno generalizovati. U svakom slučaju, tokom rata nije bilo većih antisemitskih ustanaka. Najgore nasilje zabeleženo je u Iraku 1941. godine, kada je gomila opljačkala jevrejske domove i trgovine i ubila gotovo 200 ljudi. Na severu Afrike odgovor muslimanske populacije bio je drugačiji. Neki su bili ravnodušni, dok su se drugi, pak, solidarisali sa svojim komšijama. Sultan Mohammed V iz Maroka podržao je i štitio svoje jevrejske podanike. U Alžiru su delovi islamske populacije pokazali otvorenu solidarnost sa svojim jevrejskim komšijama. Ugledni islamski učenjak Tayyib al-‘Uqbi javno je pozvao na prestanak napada na Jevreje, a i u Tunisu je bila slična situacija. U Libiji muslimani nisu napadali svoje komšije tokom rata. Čak se i u Egiptu muslimansko stanovništvo suzdržavalo nasilja, iako je u ratnim godinama došlo do pojačanja anticionističkih osećaja.

Među slušaocima Radija Berlin u Iranu bio je i mladi Ruhollah Musavi iz grada Ghoma. Svake je večeri Musavi u svoju kuću primao brojne goste s kojima je slušao program na perzijskom jeziku iz Berlina. Musavi, koji je kasnije postao poznat svetu kao Ayatollah Homeini, nije bio impresioniran nemačkim programom. Godine 1942. objavio je dokument Prvo otkrivanje tajni, prvu političku raspravu u kojoj ne samo da oštro kritikuje antireligijsku polemiku već poziva na uspostavu islamske države, govori protiv “tlačiteljskog režima”, a u tom kontekstu “Hitlerovu ideologiju” smatra “najotrovnijim i najokrutnijim proizvodom ljudskog uma”. Dakako, u Iranu su postojali klerici koji su gajili simpatije prema nacističkoj Njemačkoj. Među njima je bio i gorljivi Ayatollah Abu al-Kasem Kašani, kojeg su Britanci uhapsili 1943. godine. Ipak, iranska se ulema u većini suzdržavala od političkih izjava. Ali, ne treba zaboraviti na činjenicu da su saveznici strogo cenzurirali informacije i vijesti u toj regiji kako bi anulirali njemačku propagandu. London je kontrolirao neke od najmoćnijih radijskih postaja u regiji i učinkovito pobijedio njemačke propagandiste. Britanci su podijelili na hiljade letaka s tekstovima protiv Trećeg rajha. U onima deljenim 1941. godine upozoravaju muslimane na “bezbožne Nemce” koji žele uništiti veru. Washington je postupao slično. Tokom operacija “Torch”, odnosno sletanja angloameričkih vojnika u Alžiru i Maroku, Amerikanci su ostavili letke koji su obavijestili muslimansku populaciju da su “američki sveti ratnici stigli (…) kako bi se borili u velikom džihadu za slobodu”. U konačnici, hiljade muslimana borile su se pod britanskim i francuskim zapovedništvom. Samo na severu Afrike 134 hiljade Alžiraca, 73 hiljade Marokanaca i 26 Tunižana obvezalo se na borbu protiv nacističke Nemačke i kasnije su bili aktivno uključeni u oslobođenje Evrope.

NACISTI I BALKAN

Dobar deo knjige Motadel je posvetio situaciji na Balkanu. Kada su Nemci 1941. godine umarširali u Kraljevinu Jugoslaviju, u početku nisu bili zainteresovani za područja na kojima su većinski živeli muslimani. Nisu se bavili Bosnom i Hercegovinom, koja je bila pod novoosnovanom ustaškom državom. Međutim, od početka 1942. godine Bosna je postala poprište žestokih sukoba ustaških snaga, partizana i četnika. Muslimanska populacija bila je sve više izložena napadima sa svih strana. Ustaški je režim koristio jedinice muslimanske vojske u borbi protiv partizana i četnika. Uskoro su muslimanska sela postala meta osvete. Procene broja muslimanskih žrtava bile su na desetine hiljada. Motadel piše kako je na Balkanu do kraja rata ubijeno 250 hiljada muslimana. Konačno, neki od muslimanskih prvaka okrenuli su se Nemcima i zatražili muslimansku autonomiju pod nemačkim pokroviteljstvom. U memorandumu od 1. novembra 1942. izrazili su svoju “ljubav i odanost” Hitleru i ponudili da podupru osovinu.

Berlin je postao otvoren za saradnju. “Iako su balkanski muslimani bili Slaveni, nije ih se u nužno smatralo takvima”, kaže Motadel u jednom od nedavno objavljenih razgovora. “U odredbi SS-a iz 1943. godine rečeno je da su oni bili ‘rasno-rasistički’ dio germanskog sveta, ideološki, ali islamski svet. Naravno, nemački vojnici nisu uvijek sledili takve fraze u praksi.” U pokušaju da smire ovo područje, Wehrmacht i SS vidjeli su u muslimanima dobrodošle saveznike. Proglasili su Nemačku zaštitnikom islama u Jugoistočnoj Evropi. Ova je kampanja započela u proleće 1943. godine, kada je SS poslao jerusalemskog muftiju u obilazak Zagreba, Banje Luke i Sarajeva, gde se sastao s islamskim čelnicima i pozvao na razgovore o savezu s Hitlerom. Motadel piše kako je tokom posete Gazi Husrev-begovoj džamiji u Sarajevu muftija s toliko emocija govorio o patnji muslimana da su neki od prisutnih plakali. U narednim mjesecima Nijemci počinju sa žestokom propagandom i počinju raditi s ulemom za koju su verovali da ima najveći uticaj među stanovništvom. Uskoro je, ipak, postalo jasno da Wehrmacht i SS nisu bili u stanju pacifizirati regiju. Istodobno, njemačka podrška muslimanima izazvala je mržnju prema njima među partizanima i četnicima.

Nasilje je eskaliralo. Na kraju, četvrt miliona muslimana izgubilo je život u sukobu. Od 1941. godine Wehrmacht i SS regrutirali su na desetine hiljada muslimana kako bi nadoknadili gubitke na istočnom frontu. Muslimanski vojnici bili su razmešteni na svim frontima. Borili su se na Staljingradu, Varšavi i čak u odbrani Berlina. Dopustili su da u jedinicama verske obrede obavljaju imami, a, iako su bili zabranjeni 1933. godine, napravljen je izuzetak pa su im bili dopušteni i svi islamski rituali. Heinrich Himmler, prvi čovjek SS-a, kazao je dužnosnicima nacističke stranke 1944. godine kako je angažovanje muslimana i bosansku SS diviziju bilo iz isključivo pragmatičnih razloga. “Moram reći da nemam ništa protiv islama jer obrazuje svoje ljude i obećava im raj ako su se borili i umrli u bitci”, kazao je Himmler. Međutim, većina vojnika nije imala verske motive. Mnogi su od njih bili u logorima za zarobljenike u kojima su vladali glad i epidemije. Mnogi su se jednostavno nadali da će preživeti rat zahvaljujući nemačkoj odori. Na primer, na Balkanu ili Krimu, gdje su Wehrmacht i SS regrutirali dobrovoljce, mnogi su jednostavno hteli zaštititi svoje porodice od partizana ili pljačkaških milicija. Krajem rata su se hiljade muslimanskih vojnika borile u Nemačkoj, a mnogi od njih ostali su tamo nakon rata.

Krajem četrdesetih i ranih pedesetih osnovali su prve islamske zajednice. Na Balkanu su muslimani patili pod vladavinom hrvatskih ustaša. Iako je njihov čelnik Ante Pavelić službeno priznao islam kao državnu religiju, u praksi se često pokazivalo suprotno. U borbi protiv Titovih partizana i protiv srpskih četnika Pavelić je često koristio muslimanske vojnike. Kao rezultat toga, muslimani su se na kraju suočili s napadima sa svih strana. U takvoj su situaciji neki od njih u Nemcima videli poslednju nadu”, kaže Motadel. “U Severnoj Africi je Nemcima bilo neverovatno teško dobiti simpatije muslimana. Bili su mnogo uspješniji na Balkanu, a najuspešniji na istočnom frontu jer su muslimani pretrpeli teška vremena pod Staljinovom vladavinom pre rata. Islam je instrumentalizovan u nemačkoj propagandi. Verski tekstovi i citati politizovani su da bi služili nemačkim ciljevima. Iako postoji nekakva predodžba o tome, bosanska SS divizija, sa snagom od oko 20.000 ljudi, činila je samo mali deo muslimanskih vojnika Trećeg rajha. Iz središnje Azije, Kavkaza i Krima regrutirano je 200.000 ljudi. Na istočnom frontu su ovi kontingenti često bili angažovani na svim bojištima. Oni su u nekom smislu bili zarobljeni u nemačkoj vojsci jer su se bojali Staljinove osvete.” Nemačke vlasti i njihovi lokalni saveznici imali su poteškoća u razlikovanju Jevreja od muslimana, posebno na Balkanu. U Bosni i Hercegovini Jevreji su bili svesni povlaštenog položaja muslimana, pa su tako pokušali preživeti prelaskom na islam. Samo u Sarajevu, između aprila i septembra 1941. godine, oko 20 posto jevrejske populacije preobratilo se u islam ili katoličanstvo. U jesen 1941. ustaške su vlasti intervenisale i zabranile preobraćenja. Čak i oni koji su se već preobratili često nisu bili sigurni, budući da je to bila rasa, a ne religija, koja je odredila judaizam u očima ustaških birokrata. Ipak, neki obraćenici i Jevreji uspeli su preživeti kao muslimani; neke žene i muškarci su se sakrili ispod islamskog vela.

TEŠKO RAZOČARANJE

Rat i nacistička politika istrebljenja koštali su živote stotine hiljada muslimana. Događalo se da čak Nemci ubijaju obrezane muslimane smatrajući ih Jevrejima. Iako su nacistički čelnici izdali uputstva da se poštuje i razume islam, rasizam je prevladao i mnogi su stradali. Vojnici i mnogi drugi muslimani koji su sarađivali s Njmačkom plaćali su strašnu cenu nakon poraza. Staljin je deportovao muslimansku populaciju Kavkaza i Krima u središnju Aziju. Služeći se repatrijacijom, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države postale su saučesnici u ovom užasu. Britanski i američki vojnici hapsili su bivše muslimanske SS vojnike u logorima i izručivali ih Rusima. Na desetine njih ubilo se skakanjem iz vozova koji su ih vozili u sovjetske logore. Neki su ostali da žive u Odesi, neki su se zaputili preko Crnog mora, neki su počinili samoubistvo. Na hiljade ih je masakrirano u Sovjetskom Savezu ili deportirano u gulage. Protesti predstavnika Crvenog križa nisu utjecali na odluke britanskih i američkih vlasti. Međunarodna štampa također je pokazala malo zanimanja. Nacistička strategija okončala je masovnim ubistvima i patnjom muslimana. Oni koji su polagali nade u Nemačku ostali su teško razočarani. Nemačka politika prema muslimanima ostala je u seni nacističkog nasilja. Odnos nemačkih vlasti prema muslimanskoj populaciji hladio se kako se približavao kraj rata. U poslednjim danima života, pre no što će počiniti samoubistvo 1945. godine, Hitler se obratio svojim preostalim saradnicima u berlinskom bunkeru. “Islamski svet tresao se u očekivanju naših pobeda”, rekao je svojoj sekretarici Martini Bormann. “Trebali smo učiniti sve što možemo da im pomognemo, da ojačamo njihovu hrabrost, kako to zahteva predanost i dužnost.”

(Glas javnosti/Tutinskenovine)

SKINI APLIKACIJU