RORI JOMANS: Ustaški režim i politika terora u NDH

Posebna karakteristika ubistava bila je njihova krvožedna i ritualna priroda. Period masovnog ubijanja na selu poklopio se sa počecima kulta mučeništva ustaša, koji su nazivali „revolucijom krvi”

Poglavlje iz knjige The Routledge Handbook of Balkan and Southeast European History, eds. John R. Lampe and Ulf Brunnbauer (London and New York: Routledge, 2021), str. 383-400.

Nezavisna Država Hrvatska. koju je 10. aprila 1941. godine osnovao fašistički Ustaški hrvatski oslobodilački pokret (Ustaški pokret), uglavnom je poznata po dve stvari: brutalnoj i krvavoj prirodi vladavine i kampanji genocida koju je vodila protiv manjina, prvenstveno autohtonog srpskog stanovništva, kao i Jevreja i Roma. Rasna politika i rešavanje srpskog i jevrejskog pitanja bili su u središtu državnog života i gotovo svaki aspekt nacionalnog života, uključujući kulturnu politiku, društveni sistem i ekonomiju, bio je ili upućen ili usmeren ka njihovom rešavanju.

Ustaški vrh, državni planeri i većina partijskih teoretičara smatrali su da se održiva hrvatska država može ostvariti samo iskorenjivanjem Srba. Paradoksalno, međutim, kampanje masovnog ubijanja, deportacije, prisilne asimilacije i zatvaranja u koncentracione logore umnogome su doprinele nestabilnosti i konačnom uništenju države. Spontana oružana pobuna među Srbima kao reakcija na genocid činila je srž partizanskog ustanka protiv nove države u kojoj je učestvovao i sve veći broj Hrvata, što je dovelo do zbacivanja ustaštva i propasti ustaške države.

Počeci Ustaškog pokreta

Ustaški pokret formirali su negde početkom 1930-ih kao Ustaško-hrvatsku revolucionarnu organizaciju (UHRO) Ante Pavelić, advokat i poslanik u jugoslovenskoj skupštini radikalne nacionalističke Hrvatske stranke prava (HSP) i novinar HSP Gustav Perčec. Organizacija, koja je osnovala niz kampova za obuku terorista, uglavnom u Italiji, bila je posvećena „oslobođenju” Hrvatske od Kraljevine Jugoslavije i osnivanju velike Hrvatske koja bi obuhvatala najmanje Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Srem. Naziv organizacije i njenih članova – Ustaše – nastao je od srpskohrvatske reči za buntovnika. Amblem bombe koja eksplodira simbolizovao je ustašku revolucionarnu pobunu protiv jugoslovenske države. Iako su ustaške propagandne brošure i novine bile dvosmislene po nacionalnom pitanju, većina ustaša se slagala da će u budućoj hrvatskoj državi srpska manjina biti uklonjena. Nasuprot tome, muslimani u Bosni su proglašeni hrvatskom „krvnom braćom”. Ustaški pokret nastao je tobože kao odgovor na uvođenje monarhističke diktature od strane jugoslovenskog kralja Aleksandra, nakon ubistva vođe Hrvatske seljačke stranke (HSS) Stjepana Radića u jugoslovenskoj skupštini 20 juna 1928.

Većina ustaša u kampovima za obuku sa Pavelićem i Perčecom bili su radnici, seljaci i pomorci, ali je postojao i intelektualniji „domaći” ogranak ustaškog pokreta koji su predvodili studenti Hrvatskog sveučilišta u Zagrebu. Uz to, postojala je i šira grupa radikalno-desničarskih i separatističkih intelektualaca, umetnika, naučnika i pisaca koji formalno nisu bili deo ustaškog pokreta, ali koji su delili njegovu viziju autoritarne, etnički čiste velike Hrvatske. Ovi intelektualci će kasnije postati izuzetno uticajni u kulturnoj, socijalnoj, ekonomskoj i rasnoj politici države. U međuvremenu su mladi ustaški intelektualci pod vođstvom Mladena Lorkovića i Branimira Jelića, obojica doktorandi, osnovali kancelariju u Berlinu. Studenti iz hrvatskih porodica u dijaspori u Nemačkoj, kao što su Teodor Uzorinac i Fric Valjavec, nisu formalno bili deo ustaškog pokreta, ali su zahvaljujući svojim pozicijama u raznim nacionalsocijalističkim istraživačkim centrima uticali da hrvatski nacionalizam zadobije nacističke osobine.

Do kasnih 1930-ih, ustaške ideje postaju sve snažnije i među nekim pripadnicima hijerarhije Katoličke crkve u Hrvatskoj, ali posebno među seoskim sveštenicima i franjevcima, kao i mladim katoličkim intelektualcima i katoličkim omladinskim organizacijama. Tokom 1930-ih, nekoliko ustaša-emigranata vratilo se u domovinu da vrše terorističke napade, često napadajući jugoslovenske institucije kao što su zgrade Sokola i žandarmske stanice. Vozovi i infrastrukturni objekti takođe su bili mete. Ilegalni pripadnici ustaškog pokreta koji su ostali u Jugoslaviji ponekad su vršili napade na institucije ili planirali atentate na pojedince povezane sa jugoslovenskim režimom. Sve do sredine 1930-ih, fokus radikalnog nacionalizma bio je „problem” srpske manjine. Međutim, krajem 1930-ih antisemitizam počinje da zauzima istaknuto mesto u književnim delima i u političkoj publicistici, jer su Jevreji identifikovani sa održavanjem jugoslovenske države. Eseji u intelektualnim časopisima su takođe usvojili nacionalsocijalističke ideje o ekonomiji, državi i rasnoj nauci.

Ustaški vrh i njegova baza ostali su u Italiji. Sporazumom Cvetković-Maček iz avgusta 1939. stvorena je Banovina Hrvatska. Dozvoljen je povratak oko 200 ustaških emigranata, ali ne i rukovodstva. Do 1940. regrutovano je oko 2.000 novih članova i povećano je suprotstavljanje sporazumu i hrvatskom banu Ivanu Šubašiću, koji je služio u srpskoj vojsci na Solunskom frontu. HSS, sa svojim vođom Vladkom Mačekom kao potpredsednikom u novoj jugoslovenskoj sporazumaškoj vladi, stekli su kontrolu nad unutrašnjom administracijom banovine. HSS-ov režim se ubrzo suočio sa ekonomskim problemima i rastućim komunističkim uticajem, kao i sa izazovom ustaša i njihovih terorističkih napada. U decembru 1940. godine banovinska policija uhapsila je jedan broj ustaških aktivista. Do 1941. šira narodna podrška ustašama ostala je ograničena, ali je nastavila da raste na zagrebačkom univerzitetu, gde su neki od njegovih članova zagovarali nacističku ideologiju i antisemitizam, kao i na novim teritorijama Banovine sa mešovitim hrvatsko-srpskim stanovništvom. U martu i aprilu 1941. došlo je do vojnog puča u Beogradu, a potom i do napada sila Osovine i brzog poraza jugoslovenske vojske. Prvo su Maček, a potom i mađarski režim odbili nacističku ponudu da formiraju novu vladu Hrvatske. Ustaško vođstvo u Italiji je spremno prihvatilo poziv i vratilo se u Zagreb.

Genocid utemeljen zakonima

Nezavisnu Državu Hrvatsku 10. aprila 1941. zvanično je proglasio Slavko Kvaternik, koji je ubrzo postao komandant hrvatskih oružanih snaga. Nekoliko dana kasnije vratio se Pavelić i, kao poglavar ustaškog pokreta, proglasio se za poglavnika nove države, formalno zaklevši svoju vladu. Jedan od prvih činova ustaškog pokreta nakon dolaska na vlast bilo je uvođenje niza rasnih zakona protiv Jevreja i Roma. Romi su pre 1941. godine jedva bili zastupljeni u ustaškoj rasnoj propagandi, ali nakon osnivanja nove države, partijske novine počele su da ih povezuju sa nečistim navikama, nomadskim načinom života i kriminalom u gradovima. Zajedno sa Jevrejima, oni su definisani kao nearijevski narod prema rasnom zakonodavstvu države.

Krajem aprila 1941. godine doneta su dva zakona: o rasnoj pripadnosti i o zaštiti i časti arijevske krvi hrvatskog naroda. Ti zakoni u velikoj meri bili su kopija Nirnberških zakona. Prema zakonima, Jevreji i nearijevci bili su svi pripadnici države sa tri pretka drugog kolena (u nekim slučajevima sa oba roditelja), dok su pripadnici hrvatske države sa samo jednim jevrejskim pretkom mogli dobiti puno hrvatsko državljanstvo. Za Rome i Sinte, zakoni su bili još stroži, definišući kao Rome svakoga ko je imao najmanje dva romska pretka drugog kolena. Ovi rasni zakoni dopunjeni su zakonom o državljanstvu, koji je kao državljanina definisao državnog pripadnika arijevskog porekla koji nije radio protiv „oslobodilačkih težnji” hrvatskog naroda i koji je bio spreman da služi hrvatskoj državi i narodu. Za razliku od pripadnika države, samo državljanin je bio nosilac političkih prava. To je značilo da oni pripadnici države koji se ne smatraju arijevcima ili koji nisu definisani kao državljani nemaju zakonsku zaštitu i mogu biti proganjani. Jevreji su morali da se registruju kod vlasti i da nose žutu zvezdu na ruci i na leđima koja označava njihovo jevrejsko poreklo. Prodavnice u vlasništvu Jevreja morale su biti označene na sličan način, dok su sve državne institucije morale da popune upitnike za sve zaposlene sa detaljima ne samo o njihovom rasnom poreklu, već i o njihovom „arijevskom ponašanju”.

Zakonom o rasnoj pripadnosti pri Ministarstvu unutrašnjih poslova osnovan je Rasno-politički komesarijat za odlučivanje o graničnim slučajevima i izuzecima od zakona. Jedna od novina zakona bila je da neko ko je klasifikovan kao nearijevac i koji može da dokaže da je učinio nešto „zaslužno” za hrvatski narod može da se kod Ministarstva unutrašnjih poslova prijavi za status „počasnog arijevca”. Tokom proleća i leta 1941, hiljade Jevreja i mali broj Roma su se prijavili za počasni arijevski status. Međutim, osim nekoliko istaknutih pristalica ustaškog pokreta i supruga vodećih ustaša, većina ovih molbi je odbijena; čak i među onima koji su dobili počasni arijevski status, mnogi su na kraju uhapšeni i deportovani u logor Jasenovac-Stara Gradiška gde su ubijeni. Antisemitski ton je bio naglašen u prvih nekoliko nedelja postojanja države kada je Andrija Artuković, ministar unutrašnjih poslova, izjavio da će jevrejsko pitanje biti „još radikalnije rešeno” u hrvatskoj državi nego što je to bilo čak i u nacističkoj Nemačkoj. Trećim zakonom, Zakonskom o zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda, zabranjeno je Jevrejima bilo kakvo učešće u društvenom, omladinskom, sportskom i kulturnom životu hrvatskog naroda.

Represija nad Jevreja počela je skoro odmah posle proglašena nove države. U Zagrebu je 10-11. aprila 1941. uhapšena grupa uglednih Jevreja i zatvorena kako bi se iznudila otkupnina. Isto se dogodilo u Osijeku 13. aprila gde je hrvatska i folksdojčerska rulja spalila sinagogu i jevrejsko groblje. Sinagoge širom države su uništene između 1941. i 1942. uključujući sefardsku sinagogu Il Kal Grandi u Sarajevu (koju su uništili njemački vojnici i njihove ustaške pristalice ubrzo nakon što su ušli u grad 15. aprila 1941.) i sinagogu u Zagrebu koja je je srušena ciglu po ciglu od oktobra 1941. do aprila 1942. po nalogu ustaškog načelnika Ivana Vernera. Jedno od prvih masovnih hapšenja Jevreja dogodilo se početkom maja 1941. godine kada je ustaška policija u Zagrebu uhapsila 165 jevrejskih mladića, od kojih su mnogi bili članovi sportskog kluba Makabi, i deportovala ih u koncentracioni logor Danica u Koprivnici. a odatle u koncentracioni logor Jadovno kod Gospića gde su svi osim trojice ubijeni. U maju i junu te godine ustaške vlasti osnivaju logore za Jevreje koji su u Hrvatsku došli kao izbeglice krajem 1930-ih i početkom 1940-ih, kao i za Jevreje iz Bihaća, Karlovca, Sarajeva, Varaždina, Bjelovara i drugih gradova. Neki od ovih Jevreja, posebno izbeglice, odmah su ubijeni, ali je većina, uključujući veliki broj dece, deportovana u Jadovno gde su likvidirani. Druge jevrejske institucije, osim onih iz jevrejske zajednice, nasilno su zatvorene, a dva državna jevrejska fudbalska tima u Zagrebu i Osijeku zabranjena su.

Paradoksalno, iako Srbi nisu bili podvrgnuti rasnim zakonima, oni su verovatno bili žrtve najteže represije u periodu formiranja države. Teror nad Srbima brzo je postao sistem za sebe. Samo nedelju dana nakon uspostavljanja države 17. aprila 1941. godine, donet je zakon kojim se stvara pravni osnov za hapšenje, zatvaranje i streljanje uglednih Srba. Zakonskom o odbrani države propisano je da će svako ko je uvredio „čast ili vitalne interese hrvatskog naroda ili na bilo koji način ugrozio opstanak NDH, makar i pokušajem” biti smatran krivim i mogao je biti osuđen na smrt. Većina ovakvih suđenja vođena je pred novim vanrednim sudovima, a kasnije i pred vanrednim mobilnim sudovima, kojima su uglavnom predsedavale ustaške sudije ili fanatični partijski aktivisti. Oni koji su proglašeni krivima su, u većini slučajeva, osuđeni na smrt, s tim da je kazna morala biti izvršena ne duže od tri sata nakon izricanja kazne. Sudovi nisu kažnjavali isključivo Srbe, već i Jevreje i Rome, dok su Hrvati takođe mogli biti izvedeni pred sud za krivična dela, od obavljanja abortusa do gomilanja osnovnih potrepština. Međutim, Srbi su bili glavna meta i oni su činili ogromnu većinu žrtava.

U prvih nekoliko meseci postojanja države, ustaški ministri i partijski lideri održali su niz skupova na kojima su direktno pretili Srbima. Na primer, Milovan Žanić, predsednik Zakonodavnog veća, izjavio je na mitingu 6. juna da su Srbi došli u Hrvatsku kao „imigranti” i „raširili se kao ježevi” i da će sada morati da odu. „Ovo je hrvatska zemlja i nikoga drugog, i nema metoda koje nećemo upotrebiti da bismo ovu zemlju učinili istinski hrvatskom i očistili je od svih Srba koji su nas vekovima ugrožavali i koji bi to ponovo učinili prvom prilikom.” Pre toga, na mitingu u Sanskom Mostu u Bosni, 30. maja 1941, Viktor Gutić, partijski šef u Bosanskoj Krajini, rekao je svojim sledbenicima da je „objavio drastične propise za potpuno ekonomsko uništenje (Srba) i da će uslediti novi za njihovo potpuno istrebljenje”. Pozvao je svoje sledbenike da ih „unište gdje god ih nađu” kako bi zauvek nestali iz Hrvatske. Istovremeno, donete su i prve zakonodavne mere za masovno proterivanje srpskih civila u Srbiju. Zakon iz aprila 1941, na primer, naložio je deportaciju Srba koji su se kao dobrovoljci nastanili u Hrvatskoj posle 1918. i konfiskaciju njihove imovine i imanja. U nekim krajevima kao što je Bosanska Krajina, ustaški zvaničnici su naredili hitno proterivanje Srba i Crnogoraca koji su se na tom području naselili posle 1918. godine – i pre objavljivanja zakona – što ukazuje da je opšti plan za proterivanje Srba dogovoren unutar ustaškog pokreta čak i pre nego što je došao na vlast 1941.

„Revolucija krvi”

Ustaška strategija prema Srbima, Jevrejima i Romima pratila je obrazac većine genocida: prvo su žrtve bile izolovane, zatim lišene svih sredstava za samostalnu egzistenciju i na kraju etnički očišćene ili, češće, ubijane. Jedan od prvih akata u ovoj opštoj politici bio je niz naredbi koje su objavili Ravnateljstvo ustaške policije u Zagrebu i područni ustaški redarstvenici u drugim gradovima kojima se Srbima i Jevrejima naređuje da se presele u određene delove gradova. Za njih su važili strogi policijski čas i propisi o tome gde i kada mogu da kupuju ili budu napolju. Iako je policijski čas važio i za Hrvate, ta mera je, kad se odnosila na Srbe i Jevreje, imala za cilj da ih odvoji od šire hrvatske populacije i bila je praćena raznim pokušajima da se spreči međusobno opštenje Srba, Jevreja i Hrvata. Osim toga, ustaške vlasti su uvele ekonomske mere za osiromašenje srpske i jevrejske zajednice. Nakon uspostavljanja nove države, skoro svi zaposleni Jevreji i Srbi otpušteni su iz policije, administracije, privrede i obrazovanja. Osnovne državne službe sa mnogo zaposlenih, kao što su zdravstvo i pravosuđe, bile su obavezne da Ministarstvu unutrašnjih poslova podnesu spiskove svih zaposlenih Srba i Jevreja radi otpuštanja. S obzirom na nedostatak stručnih kadorva, naročito u zdravstvu, to se u praksi nije uvek dešavalo i neki su uspeli da zadrže svoje pozicije. U drugim slučajevima, Srbe i Jevreje koji su se nalazili na upravljačkim položajima u državnim preduzećima denuncirale su u nacionalnim novinama njihove kolege, što je bio siguran znak da će uskoro biti smenjeni.

Ministarstvo za socijalno staranje i zadruge je 23. maja 1941. godine izdalo propis prema kome su privatni poslodavci mogli otpustiti svoje zaposlene uz otkazni rok od jednog meseca i dvomesečnu platu ako, po mišljenju poslodavca, nisu ispunili svoje dužnosti. Zvanično, ovaj propis je predstavljen kao sredstvo za povećanje ekonomske efikasnosti u privatnom sektoru. Međutim, svrha je bila da rukovodioci preduzeća otupuste svoje zaposlene, „strane elemente”, odnosno Srbe, Jevreje, Rome i druge nehrvate. Iako su neki poslodavci pogrešno shvatili značenje zakona i umesto toga otpuštali loše radnike Hrvate, zakon je uglavnom efikasno primenjen, praćen denuncijacijama u preduzećima. Namera je bila da se upražnjena radna mesta popune hrvatskim radnicima, čime bi se preduzeća očistila od „stranog” uticaja i obezbedila puna zaposlenost. Masovno otpuštanje srpskih, jevrejskih i romskih radnika dovelo je do njihovog skoro trenutnog osiromašenja, pogoršanog konfiskacijom srpskih i jevrejskih bankovnih računa i pljačkanjem sefova. Istovremeno, Ministarstvo za ekonomsko planiranje – Ured za privrednu obnovu (kasnije preimenovano u Državnu direkciju za privrednu obnovu) – počelo je da sprovodi konfiskaciju i nacionalizaciju srpskih, jevrejskih i romskih preduzeća i imovine. Osiromašeni i na ivici gladi, pojedini Srbi iz srednje klase i profesionalci zatražili su dozvolu da „emigriraju” u Srbiju, u okviru čega su morali da potpišu dokument kojim se zauvek odriču hrvatskog državljanstva i svakog potraživanja svoje bivše imovine. Ovakva opcija je postojala za mali broj Jevreja. Neki koji su osetili opasnost odmah su uspeli da pobegnu na jadransku obalu koju su okupirali Italijani, a odatle u Italiju, ali je većina čekala, pokušavajući nekako da preživi i nadajući se da bi ih izjave lojalnosti mogle spasiti od progona.

Masovne konfiskacije i otpuštanja bili su pretežno urbani proces. Na selu su lokalne „divlje” ustaške milicije, zajedno sa studentskim i policijskim jedinicama upućenim direktno iz Zagreba, sprovodile program „čišćenja” srpskog stanovništva, a ponekad i Jevreja. U mnogim slučajevima lažne optužbe za pobunu bile su izgovor za masovna hapšenje Srba, koji bi potom kamionima bili odvezeni na ivicu kraških jama gde bi ih ubijali sekirama, čekićima, noževima i bacali u jame. Često je to bilo praćeno uništavanjem pravoslavnih crkava, srpskih i jugoslovenskih spomenika i objekata koji su pripadali srpskoj zajednici. Najpre su bili hapšeni i ubijani lokalni intelektualci ili svi odrasli Srbi na određenom području, ali kasnije sve je više bilo masakriranja žena, dece i staraca, posebno u slučajevima kada su odrasli muškarci pobegli u šumu. Posebna karakteristika ubistava bila je njihova krvožedna i ritualna priroda. Žrtve su obično bile brutalno mučene pre nego što su ubijene, a njihova ekshumirana tela su često pronalažena unakažena i kastrirana. Ovaj period masovnog ubijanja na selu poklopio se sa počecima kulta mučeništva palih ustaša, a ustaški ideolozi su ga nazivali „revolucijom krvi”.

Drugi talas čišćenja

Jedna od neposrednih posledica masakra na selu bila je pojava oružane srpske pobune. Ona je počela u malim razmerama, ali se brzo proširila i, pod vođstvom komunističkih aktivista, ubrzo poprimila karakter masovnog ustanka. Do kasnog leta, veliki delovi sela su već bili van kontrole ustaških vlasti i zapovednici regularne hrvatske vojske, domobrana, kao i pojedini ustaški zvaničnici žalili se na neselektivne masakre milicija. Krajem juna 1941. Pavelić je sazvao hitan sastanak svih oblasnih ustaških poglavara u Zagrebu. On ih je osudio što su dozvolili milicijama da stvaraju haos na selu, kritikovao ih je što su otišli dalje od dobijenih naređenja i žalio se da, iako su ciljevi milicije bili i državni, mora da postoji „naredba” za čišćenje. Preko noći je prekinuo čišćenje i naredio milicijama da prestanu sa akcijama, a bilo je čak i nekoliko procesuiranja pred ustaškim disciplinskim i krivičnim sudom pripadnika milicija koji su počinili posebno stravične zločine. Oni su postali žrtveni jarci za zločine pokreta i države.

U razgovoru sa regionalnim liderima najavljen je i početak nove politike koja je imala za cilj proterivanje velikog broja Srba koji su trebali da budu deportovani kroz seriju „logora za preseljenje” u Srbiju. Odluka o preseljavanju desetina hiljada Srba bila je rezultat dogovora između nemačkih okupacionih vlasti i ustaškog režima sredinom juna 1941. Na tom sastanku je odlučeno da, u zamenu za prihvatanje 100.000 „nelojalnih” slovenačkih izbeglica, Hrvatskoj će biti dozvoljeno da protera sličan broj Srba. Potajno su ustaške vlasti htele da proteraju daleko veći broj Srba nego što je to bilo predviđeno sporazumom. Država je uspela da protera oko 160.000 Srba pre nego što je proces zaustavljen. U međuvremenu je formirano posebno ministarstvo, Državno ravnateljstvo za gospodarstvenu ponovu (DRP) sa regionalnim ograncima širom države da bi se omogućila masovna proterivanja Srba i oduzimanje njihove imovine.

Od trenutka kada je ustaški pokret došao na vlast, demografski statistički zavodi, poput Hrvatskog državnog zavoda za statistiku i Hrvatskog zavoda za rad, radili su na prikupljanju statističkih podataka o broju Srba, Jevreja i Roma. DRP je nastavio ovaj posao, slanjem upitnika lokalnim filijalama tražeći informacije o broju Srba, veličini njihovih farmi, imanja i vrednosti imovine. Druga institucija, Zavod za kolonizaciju, osnovana je da organizuje naseljavanje hrvatskih i slovenačkih seljaka na prazna srpska imanja. Posebna milicija u okviru DRP-a, pratila je Srbe, vršila preseljenje i upravljala logorima za preseljenje. U početku su bili prvo proterani imućni i obrazovani Srbi, ali su ubrzo obuhvaćeni svi slojevi Srba. Iako je proces trebao da bude organizovan efikasno, u praksi je bio brutalan i neselektivan. U nekim slučajevima masovno je deportovano srpsko stanovništvo iz čitavih gradova. Deportovanima je bilo dozvoljeno da sa sobom ponesu ono što može da stane u vreću od pedeset kilograma, kao i dragocenosti i novac. Međutim, u praksi su se često dešavale pljačke na putu, a šef DRP-a Josip Rožanković je izdavao uputstva osoblju da podstakne Srbe da sa sobom ponesu što više dragocenosti i novca kako bi ih bilo lakše oduzeti.

Uslovi u logorima su bili izuzetno loši, a stopa smrtnosti visoka. Došlo je i do najmanje jedne pobune koja je rezultirala masovnim streljanjem logoraša. U strahu od onoga što ih čeka u logorima, neki Srbi su se obraćali vlastima i tražili dobrovoljnu „emigraciju”, dok su drugi tražili da pređu u katoličanstvo u nadi da će im biti dozvoljeno da ostanu u Hrvatskoj. Za kratko vreme, nasilje tokom deportacija dovelo je do pojačanog otpora Srba jer su mnogi pretpostavljali da ih ustaše odvode na egzekuciju. U nekim krajevima Srbi su se povlačili u planine i brda oko svog grada i napadali ustaške milicije ili vojsku kada su one došle da odvedu lokalno stanovništvo. O opštem neuspehu kampanje deportacije takođe svedoče i pokušaji Srba da ponovo pređu granicu i vrate se svojim kućama u Hrvatskoj. Naglo okončanje proterivanja zamenio je drugi talas čišćenja od strane milicija, koji je imao za cilj da trajno slomi ustanak i iskoreni veliki broj Srba. Ovaj drugi talas masakra, kao i prvi, uključivao je i „divlje ustaše” i elitne jedinice iz Zagreba. Dok su mnogi srpski civili postali žrtve masovnih ubistava od strane ustaša, masakri su podstakli proširivanje ustanka.

Krajem leta nemačke okupacione vlasti vršile su pritisak na ustaško rukovodstvo da prekine masakre nad Srbima, jer veliki delovi ruralnih teritorija nisu bili pod kontrolom. Ustaške jedinice su po naredbi načelnika policije Božidara Čerovskog naglo povučene iz akcija čišćenja sela u Zagreb i u narednih nekoliko meseci milicije su ili raspuštene ili spojene u jedinice „ustaške vojnice”, zvanične partijske vojske. U tom periodu počelo je da se javlja novo rešenje za srpsko pitanje u vidu programa masovnog prisilnog pokatoličavanja kako bi se „preobrazili” u Hrvate. Početkom leta bilo je sporadičnih konverzija, ali je politika sistematskog preobraćanja počela tek u jesen. Dok većina istoričara smatra da je takva odluka doneta od strane vrha vlasti NDH i da je proizašla iz političkih debata unutar ustaškog pokreta, kao i nemačkih okupacionih vlasti, moguće je da je geneza ideje o programu masovnog preobraćanja potekla od samih žrtava. Hiljade Srba su, u atmosferi terora, u proleće i leto pisali raznim državnim ministarstvima tražeći pokatoličenje kako bi ostali u državi i izbegli progon.


Autor je britanski istoričar Rori Jomans. Tekst je iz 2021. godine i do sada nije objavljen na srpskom jeziku.

SKINI APLIKACIJU