Prof. dr Dragana Jovanović, pulmolog - za Glas javnosti: Od posledica zagađenja vazduha, 2010. godine u Srbiji umrlo više od 10.000 osoba
Autor: Glas javnosti
U kojoj meri zagađenost vazduha u Srbiji može da utiče na zdravstveno stanje zaraženih koronavirusom i da li može uticati na širenje zaraze?! Za portal - Glas javnosti piše ugledni svetski pulmolog, profesor dr Dragana Jovanović.
Zagađenje vazduha generalno se javlja kao mešavina gasovitih, isparljivih, poluisparljivih materija i “suspendovanih” čestica. Pritom se tačan sastav veoma razlikuje od mesta do mesta i najviše zavisno od preduzetih mera za zaštitu životne sredine, gde kao primer se mogu uzeti zemlje Evrope van ali i unutar našeg regiona poput Slovenije, zatim Austrije, Slovačke i dr.
Glavni zagađivači, za čiji uticaj na zdravlje postoje brojna istraživanja i dokazi, su “suspendovane” čestice poput PM10, zatim ozon, azot-dioksid, sumpor-dioksid, metan, živa i čađ dobijena izgaranjem ugljovodoničnih gasova.
Proizvodnja energije iz uglja doprinosi niskom kvalitetu vazduha u Srbiji, termoelektrane na ugalj oslobađaju znatne količine suspendovanih čestica, sumpor-dioksida i azotnih oksida - pri čemu ovi poslednji posredno doprinose formiranju ozona.Druge opasne supstance koje se emituju iz dimnjaka termoelektrana na ugalj su teški metali, kao živa, i trajni organski zagađivači, kao dioksini i policiklične aromatične hemikalije. Posebna zabrinutost po zdravlje dece proizlazi iz velikih emisija žive iz termoelektrana na ugalj.
NE PROPUSTITE
Beograd među najzagađenijim gradovima u svetu
Prema zvaničnim podacima Svetske Zdravstvene Organizacije (SZO) u Srbiji svake godine umre oko 6400 ljudi usled zagađenja vazduha. (Izvor: 1.WHO Health impact of ambient air pollution in Serbia - A call to action 2019). U poslednje vreme je Beograd, ali i neki drugi gradovi u Srbiji, među 5 najzagađenijih u svetu. Uticaj zagađenja vazduha u Srbiji pokazuje procena da je npr. 2010. g. više od 10.000 osoba u Srbiji umrlo prevremeno zbog izloženosti suspendovanim, čvrstim česticama i ozonu. To je druga po redu najveća stopa prevremenih smrti zbog zagađenja vazduha u Evropi. (Izvor: Air Pollution and Health in Serbia - Facts, Figures and Recommendations. Health and Environment Alliance, HEAL 2014)
Analiza objavljena u decembru 2019 (izvor: Global Alliance on Health and Pollution 2019) ukazuje da je u Srbiji smrtnost od aerozagađenja najveća u Evropi, 175/100.000 stanovnika, dok je npr. na Islandu 37, a u Irskoj 41.
Efekti zagađenja vazduha po zdravlje su dobro dokumentovani, premda mešavine zagađenja u vazduhu mogu biti kompleksne, u različitim proporcijama. Primarni zagađivači vazduha obuhvataju sumpor-dioksid, azotne okside, ugljen-monoksid, isparljiva organska jedinjenja, kao i ugljenične i nekarbonske primarne čestice. Sekundarni zagađivači vazduha nastaju fiziko-hemijskim reakcijama primarnih zagađivača u atmosferi, često uključujući prirodne komponente životne sredine kao što su kiseonik i voda. Značajni sekundarni zagađivači u vazduhu uključuju ozon, azotne okside i sekundarne “suspendovane” čestice PM. Glavni zagađivači, za čiji uticaj na zdravlje postoje brojna istraživanja, su suspendovane, čvrste čestice (PM), ozon, sumpor-dioksid, azot-dioksid. Najveću štetu zdravlju čini čestično zagađenje, koje se prati tako što se meri koncentracija sitnih partikularnih čestica, PM10 (promera 10 mikrometara ili manje) i PM2,5 čestica (promera 2,5 mikrometara ili manje) po kubnom metru u vazduhu. Zbog toga što su ovoliko sitne, kada se udahnu, ove čestice kroz plućne alveole dospevaju direktno u naš krvotok i izazivaju štetne efekte u plućima i srcu, a mogu dovesti i do malignih i raznih drugih oboljenja. Pored tog čestičnog zagađenja, veliki problem pravi i zagađenje određenim gasovima od kojih su najvažniji sumporovi i azotovi oksidi.
Na zapadnom Balkanu, 16 zastarelih elektrana na ugalj u regionu (proizvodnja samo 8GW energije) emituje zagađenje kao 250 elektrana na ugalj u čitavoj Evropskoj uniji
Treba naglasiti da se razlikuju primarne i sekundarne PM čestice. Primarne čestice se u atmosferu emituju kao takve, dok sekundarne nastaju od emitovanih gasova, pre svega od sumpornih i azotnih oksida, procesom delimične fizičke i hemijske transformacije. Tako hemijskom reakcijom u atmosferi, sumpor dioksid stvara sulfatna, azotna i amonijumska jedinjenja koja doprinose stvaranju novih čestica PM ili kondenzacijom sa postojećim česticama stvaraju neorganske sekundarne čestice PM.
Sagorevanje uglja je dominantan oblik proizvodnje energije u Srbiji i na Zapadnom Balkanu, sa teškim zdravstvenim posledicama - 16 zastarelih elektrana na ugalj u regionu (proizvodnja samo 8GW energije) emituje zagađenje kao 250 elektrana na ugalj u čitavoj Evropskoj uniji (proizvodnja električne energije 156GW). Ovih 16 elektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu emituje 20 puta više sumpor-dioksida i 16 puta više čestica PM nego elektrane u EU, pa je tako emisija sumpor-dioksida tih 16 elektrana 720.000 tona godišnje, dok 250 elektrana u EU emituju 618.000 tona godišnje (izvor: Chronic coal pollution - EU action on the Western Balkans will improve health and economies across Europe, 2019.)
"Kostolac" i "Nikola Tesla" među prvih 10 elektrana sa najvećim zagađenjem i najvećim uticajem na zdravlje u Evropi
Dve srpske termoelektrane na ugalj, Kostolac (A i B) i Nikola Tesla (A i B), nalaze se među prvih 10 elektrana sa najvećim zagađenjem i najvećim uticajem na zdravlje u Evropi. Srbija je najviše pogođena ovim „domaćim“ zagađenjem.
Veličina problema konstantnog zagađenja vazduha sumpor-dioksidom može se sagledati iz sledećih podataka koji prikazuju oblak zagađenja, koji tokom godine prekriva Evropu, a koji stvaraju ukupno 16 termoelektrana na ugalj u pet balkanskih zemalja. Uporedo su date mapa zagađenja sumpor-dioksidom i mapa zagađenja česticama PM2.5 koje je vidljivo manje nego zagađenje sumpor-dioksidom
Od 1. januara 2018. na snagu je stupila nova direktiva o kontroli zagađenja (According to Directive 2001/80/EC of the European Parliament of 23 October 2001 on the limitation of emissions of certain pollutants into the air from large combustion plants, The Industrial Emissions Directive, European Commission), i zemlje zapadnog Balkana uključujući i Srbiju bile su dužne da počnu smanjivanje emisija iz velikih postrojenja za sagorevanje i da usaglase nacionalne zakone i pravila sa zakonima EU, uključujući i određivanje privremenih plafona vrednosti emisija za 2018. i 2019.
Deca posebno na udaru zagađenja
Nacionalni Plan za smanjenje emisija (NERP) Ministarstva zaštite životne sredine iz decembra 2017g postavio je za cilj da se smanje ukupne godišnje emisije sumpor dioksida (SO2), oksida azota (NOx) i čvrstih čestica PM iz starih velikih postrojenja za sagorevanje (Nikola Tesla, Kostolac, Novi Sad, Kolubara, Pančevo), kako bi se najkasnije do 1. januara 2028. godine dostigle granične vrednosti emisija koje su propisane IED direktivom (Directive 2001/80/EC of the European Parliament of 23 October 2001 on the limitation of emissions of certain pollutants into the air from large combustion plants, The Industrial Emissions Directive, European Commission).
Dostizanje ovog cilja obezbeđuje se uspostavljanjem emisija za SO2, NOx i PM do vrednosti koje ne prevazilaze tj. odgovaraju predviđenim godišnjim maksimalnim emisijama svakog pojedinačnog postrojenja.
Izloženost zagađenju spoljašnjeg vazduha je povezana sa velikim brojem akutnih i hroničnih poremećaja zdravstvenog stanja stanovnika, od običnih iritacija, preko ozbiljnih bolesti pa do smrtnih ishoda.
Zagađenje koje dolazi iz elektrana Nikola Tesla (TENT) i Kostolac uzrokuje 1.940 preranih smrti u EU, zapadnom Balkanu i šire, 4.000 slučajeva bronhitisa kod dece, 1.000 slučajeva bronhitisa kod odraslih, 1.500 bolničkih prijema pacijenata zbog respiratornih ili kardiovaskularnih simptoma, i godišnje zdravstvene troškove do 4,4 milijarde EUR (izvor: izveštaj HEAL 2020, Chronic Coal Pollution Serbia - Making the case for health promoting investments for zero pollution in Serbia, HEAL 2020)
Uticaj na respiratorne i kardiovaskularne organe je najbolje dokumentovan, pa se vrlo dobro znaju pogubne posledice odnosno ozbiljni poremećaji i bolesti koje nastaju vezane za uslove aerozagađenja.
Posebno su aerozagađenjem pogođene osetljive i vulnerabilne grupe, gde spadaju deca, ali i trudnice, starije osobe i naročito osobe koje već boluju od respiratornih ili nekih drugih bolesti poput kardiovaskularnih.
Unazad nekoliko godina postoje sve veći dokazi da se zagađenje vazduha javlja i kao ozbiljan faktor rizika za zdravlje dece, pa čak i za pojavu dijabetesa. Deca mogu biti značajno ugrožena antenatalno zbog oštećenja aerozagađenjem reproduktivnih sposobnosti roditelja (ugrožen kvalitet sperme, fragmentacija naslednog materijala DNK), što može biti vidljivo po rađanju: mala težina pri rađanju, prevremeno rađanje, rađanje pri maloj gestacijskoj starosti. Istraživanja su dokazala pogubne posledice i po decu, kod kojih je normalan rast i fiziološki porast funkcijskih kapaciteta pluća ometen, smanjen, u područjima sa velikim koncentracijama aerozagađenja, naročito štetnim česticama PM10; studije su dokazale da se normalan rad pluća tj. kapaciteti pluća poboljšavaju kada se deca premeste u područja sa manjim zagađenjem vazduha, ali isto tako se pogoršavaju kada se deca premeste na područja sa većim zagađenjem vazduha. Ovakvi negativni uticaji na normalan razvoj pluća u dece predstavlja dodatan faktor rizika za razvoj plućnih bolesti u kasnijem, odraslom životnom dobu, slabijem imunitetu prema virusnim i bakterijskim infekcijama disajnih puteva. Izlaganje zagađenju vazduha kod dece značajno doprinosi većem porastu novih slučajeve astme, kao i pogoršanju eventualno već postojeće respiratorne bolesti u detinjstvu, bilo da je astma ili neko drugo oboljenje u pitanju.
Poremećena srčana autonomna funkcija, infarkt miokarda, angina pektoris,povećan krvni pritisak, arterioskleroza, povećana cerebrovaskularna ishemija su među najčešćim poremćajima i oboljenjima kardiovaskularnog sistema za čiji nastanak i komplikacije je značajnan uticaje aerozagađenja. Biološki mehanizmi koji povezuju zagađenje vazduha sa bolestima srca uključuju ne direktne efekte zagađivača već i indirektne efekte posredstvom respiratornog oksidativnog stresa i zapaljenjskih reakcija.
Mešavina komponenti zagađenja vazduha obuhvata i teške metale koji se emituju u atmosferu, na primer, živa ili olovo. Ovi ostaju u vazduhu dok se ne vrate u zemlju kišom. Mnogi teški metali su izuzetno neurotoksični za ljudsko telo, posebno za decu; njihovi efekti su različiti neurorazvojni poremećaji, upala nervog tkiva, oksidativni stres, promene u krvno–moždanoj barijeri, glavobolja, uznemirenost, moždani udar, demencije poput Alchajmerove bolesti, Parkinsonova bolest.
Izlaganje olovu u detinjstvu dovodi do različitih neurorazvojnih poremećaja, sniženog kognitivnog funkcionisanja, oštećenje govornih sposobnosti i tečnosti govora, agresivnosti, depresiji, poremećaja spavanja I dr.
Udar na respiratorne organe
Uticaj zagađivača vazduha na zdravlje je međutim najviše uočljiv upravo kad su u pitanju respiratorni tj. disajni rgani. Najsitnije čestice koje dolaze do najsitnijih delova pluća i u gradovima i oblastima gde je godinama zagađenje visoko, mogu dovesti do ozbiljnih plućnih oboljenja kao što su hronična opstruktivna bolest pluća, emfizem pluća, pogoršanje bronhijalne astme i karcinom. Pošto dolaze do najsitnijih delova pluća, one ih ne samo oštećuju već i prolaze u krv gde idu dalje u srčani mišić, gde mogu dovesti do različitih oboljenja srca, krvnih sudova pa čak se smatra da mogu dovesti do šloga, i izazvati i neke tipove demencije. Dakle, posledice po disajne organe obuhvataju od najlakših poput raznih respiratornh simptoma (pojačan kašalj npr.), zatim infekcije, povećanu reaktivnost disajnih puteva, alergijskih pojava, upale pluća virusnog ili bakterijskog porekla, ne samo pogoršanja ili/i hronične opstruktivne bolesti pluća, fibroze pluća, već i učestalije bolničko lečenje u pogoršanjima ovih oboljenja i povećanu smrtnost od ovih bolesti, zatim trajne promene strukture pluća sa smanjenom funkcijom pluća, ali i značajno povećan rizik od raka pluća.
(Prof. dr Dragana Jovanović, pulmolog)
SKINI APLIKACIJU
