Ranohrišćanska bazilika prepuštena zaboravu

Neistraženim, zapuštenim i zaboravljenim lokalitetima u našoj zemlji ne zna se broj. Ono što privlači posebnu pažnju istraživača, i uopšte, ljudi koji vole da znaju o prošlosti svoga kraja, svakako je želja za novim saznanjima o mestu, načinu života meštana, običajima i verovanjima, legendama.

Tako je nemački putopisac Feliks Kanic, vođen željom za znanjem, obilazeći Srbiju, naišao na ruševine crkve u selu Štrbac, nedaleko od Knjaževca. U knjizi "Feliks Kanic o knjaževačkom kraju" koju je izdala Narodna biblioteka "Njegoš" iz Knjaževca, a u ediciji "Zapisi o zavičaju"zabeleženi su Kanicovi zapisi o kraju, njegove impresije o mestima koje je obišao, istorijski podaci, geografske karte, ali i verovanja i običaji ljudi vezani za arheološke lokalitete. Jedan "stari spomenik", kako ga je nazvao, privukao je pažnju ovog istraživača i putopisca. Reč je o crkvi kod sela Štrbac koju od davnina zovu Džaina. On je zabeležio narodno predanje po kojem je ostatke ove crkve pronašla žena čije je dete bilo teško bolesno. U snu joj se nekoliko puta javio duh koji joj je rekao da dete neće ozdraviti sve dok ne pronađe Bogorodičinu crkvu. Žena je crkvu pronašla, "otkopala i očistila od zemlje", a dete je potom ozdravilo. Osim ove, ima još legendi koje se još uvek mogu čuti od starih ljudi iz ovog sela. Tako je prema jednoj, zbog nepoštovanja svetinje, a zbog magijske moći reči, jedan čovek umalo ostao osakaćen jer je rekao da je otkopao ne crkvu, kako je i bilo, već pojatu. 

Feliks Kanic je opisao i konstrukciju građevine i zabeležio da je u njenoj unutrašnjosti "nađeno šest trupova mermernih antičkih stubova i četiri kapitela različitog oblika i ukrasa". Takođe, temelje "kasnoantičke, odnosno ranovizantijske crkve, koju meštani nazivaju Džaina" opisao je pedesetih godina dvadesetog veka i arhitekta Đurđe Bošković. On napominje da je "ona već publikovana, iako ne dovoljno tačno" od strane M. Valtrovića i M. Riznića krajem 19. veka. Bošković datira crkvu u 6. vek, pozivajući se na oblik njene osnove, kao i na oblik pronađenih fragmenata. Ovu crkvu treba posmatrati i kroz činjenicu da se na obližnjem brdu Grnčar iznad sela nalazi kasnoantičko utvrđenje iz 5. ili 6. veka. Istraživanja Zavičajnog muzeja Knjaževac i Arheološkog instituta iz Beograda, na osnovu obrađenog materijala, oblika osnove crkve i moguće povezanosti sa kasnoantičkim utvrđenjem, utvrdila su da se radi o objektu iz 5. ili 6. veka.

Još jedan zapis o ovoj crkvi dao je i Jakša Dinić u "Onomastici Zaglavka". On tvrdi da je crkva dobila naziv po imenu mesta na kome se nalazi. Iznosi i podatak da je otkopana 1888. godine, po narodnom pričanju koje smo na početku pomenuli. Jakša Dinić iznosi i sledeće podatke: Građevina sa oltarnom apsidom je orijentisana prema istoku. Dužina joj je 21, 40 m, a širina 8, 95 m. Imala je naos i pripratu. Zidovi su debeli od 0, 70 do 0, 75 m, a građeni su od lomljenog kamena i cigle. Bila je popločana ciglom, a pokrivena ćeramidom".

Iako Valtrović tvrdi da crkva potiče iz prednemanjićkog doba, J. Dinić kaže da je reč o ranohrišćanskoj bazilici koja je u 4. veku bila sedište episkopije!

Meštani sela Štrbac želeli su da otrgnu od zaborava ovo sveto mesto, pa su uputili zahtev Zavičajnom muzeju u Knjaževcu sa molbom da se istraži ovaj lokalitet i da se utvrdi iz kog perioda potiče. 

SKINI APLIKACIJU