Kako su se Jevreji pojavili u Dagestanu

Sto naroda, a jedna religija. Kavkaz, Kaspija, Dagestan, pa malo dalje Čečenija, a još dalje Karabah i Jermenija, Gruzija i Adžarija, Osetija, i još malo dalje – Ukrajina.

Rat na sve strane a još se i Palestina pobunila... Uh! Muzika topova, plač dece i neveste bez muža i dece. Onda se pojavio avion iz Tel Aviva kad mu vreme nije. Šta su putnici – Jevreji tražili na pisti aerodroma Mahačkala, Bog bi ga znao. Odkud Jevreji u „evropskoj vukojebini“?

Jevreje Dagestana knjižimo kao drevni narod koji ima vekovne veze sa drugim dagestanskim
narodima, a takvih je više od pedeset. Muslimanska većina se može naći u selima Kavkaza, ali
Jevreja među ovcama Dagestana...Jok! Samo ponekad, ako se snima neki film sa Marlonom Brandom u glavnoj ulozi. Nema Branda, nema ni Jevreja.


IZVOR: Ustupljena fotografija / Drevne Jevrejke u Dagestanu

Planinski Jevreji sa Kavkaza govore iranski jezik. U Dagestan su migrirali iz Hazarije i Persije. Lokalno dagestansko ime je „Jukhuro“, ponekad ih zovu i Tatami.

Među kompaktnim grupama jevrejskog naroda izdvajaju se planinski ljudi po tome što su, pojavivši se u Zakavkazju u ranom srednjem veku, uspeli da sačuvaju svoje tradicije i kompaktna
mesta stanovanja, a koja su u većini slučajeva izgubljena nakon Drugog svetskog rata.

Dagrstanske „tatie“ ne treba mešati sa „tatami“ iranskog porekla, čiji su jezik Jevreji najvećim delom usvojili.

Preseljavanje planinskih Jevreja, 1939. godine

Jevreji iz Rusije i Azerbejdžana su podeljeni su u 7 lokalnih grupa:

- Naljčik i obližnji gradovi Kabardino-Balkarije.


IZVOR: Ustupljena fotografija / Dokaz iz istorije o vekovnom življenju Jevreja u Dagestanu 

- Kubanj - Krasnodarski kraj i deo Karačaj-Čerkezije. Beležimo da je većina kubanskih Jevreja
stradala tokom prvog raseljavanja, kasnije tokom Holokausta.

- Kaitag - Kaitag region Dagestana, posebno u Tubenaulu i Majalisu

- Derbent - Derbentski region Dagestana, uključujući selo Njugdi. Kubanski - severni Azerbejdžan,najviše u selu Krasnaja Sloboda .

- Širvan - severoistočno od Azerbejdžana, selo Mjudži, region Šemaha, Ismaili, kao i Baku. Vartašen – gradovi Oguz (ranije Vartašen), Ganja, Šemaha (oko 2000 ljudi).

- Grozni - grad Grozni (oko 1000 ljudi).

Najstarije prisustvo Jevreja na Kavkazu je povezano sa Hazarskim kaganatom. Prema jednoj
verziji, impresivan (ako ne i glavni) deo Jevreja Hazarije bili su Jevreji iz crnomorskog regiona Kavkaza, odakle su ih proterali Rimljani. Jevreji iz Irana i Centralne Azije takođe su mogli da se presele u Hazariju.

Hazarski dokument poznat kao Šehterov tekst izveštava da su Hazari, nakon što su prešli na
judaizam, usvojili svete jevrejske knjige iz pećine „u dolini TIZUL“. Prema naučnicima, Tizul je
netačan pravopis Tarkua (sela Tarki). Ako uzmemo u obzir da su Jevreji sigurno uspeli da sakriju
svoje svete knjige u naznačenoj pećini i pre preobraćenja Hazara, a da usvajanje judaizma kod
Hazara datira iz 8. ili 9. veka, onda se pojava tzv. Jevreja u regionu Tarki mora pripisati ranijem vremenu, najverovatnije 7. ili ranom 8. veku.


IZVOR: Ustupljena fotografija / Davidova zvezda na grudima (tradicionalna jevrejska nošnja u Dagestanu)

Planinski Jevreji govore dijalektom „tatskog“ jezika iranskog ogranka indoevropske porodice, koji se takođe naziva planinski hebrejski i koji pripada jugozapadnoj grupi jevrejsko-iranskih jezika. Uprkos svom jeziku koji je blizak „farsiju“, oni su sačuvali hebrejske arhaizme i proneli svoju veru kroz vekove.

Najraniji datum i okolnosti njihovog preseljenja na Istočni Kavkaz su sporni. Najstarija verzija govori o preseljavanju predaka planinskih Jevreja na Kavkaz u prvim vekovima posle Hrista ali
je ta verzija zasnovana samo na legendama koje nemaju dokaznu osnovu. Prema drugoj verziji,
preci planinskih Jevreja došli su iz Persije negde u 5. veku.

Sudeći po lingvističkim i indirektnim istorijskim podacima, može se pretpostaviti da je zajednica planinskih Jevreja nastala kao rezultat stalnog doseljavanja Jevreja iz severnog Irana i, moguće, doseljavanja Jevreja iz obližnjih krajeva Vizantijskog carstva. u Zakavkaski Azerbejdžan, gde su se naselili među stanovništvom koje je govorilo „tat“ i prešli na ovaj jezik. Ovo doseljavanje je očigledno počelo muslimanskim osvajanjima ovih prostora (639–643) kao deo migratornih kretanja karakterističnih za to vreme i nastavilo se tokom perioda arapskih i mongolskih osvajanja.

Najraniji dokumentovani dokaz o prisustvu Jevreja na istočnom Kavkazu napisan je na drevnom
jermenskom jeziku krajem 10. veka u vezi sa događajima iz 627–628. Pominju se Jevreji grada
Partave, administrativnog centra Kavkaske Albanije. Pominjanje partavskih Jevreja je najpouzdaniji dokaz da su preci planinskih Jevreja već u 7. veku živeli na istočnom Kavkazu, i posredno ukazuje da je njihova pojava na ovim prostorima bila direktno povezana sa izgradnjom tvrđava u oblasti Derbenta.

Mnogi očigledni i skriveni tragovi prisustva Jevreja u prošlosti sačuvani su u regionima Dagestana kao što su: Rutulski, Tabasaranski, Ahtinski, Kasumkentski, Kajtakski, kao i u
slivovima reka Rubas i Samur, kao i u Djurgu i Džufu - dag (Jevrejska planina) klisurama.

Sledeći dokaz o prisustvu Jevreja u Dagestanu datira iz 9. veka i povezan je sa svedočenjem
arapsko-persijskog autora Ibn Rustea. Prema njegovim rečima, pored poseda Sarira nalazi se
grad Hajdan čiji kralj Adzar-Narsa ispoveda tri vere: u petak se moli sa muslimanima, u subotu sa
Jevrejima, u nedelju sa hrišćanima.


Zanimljivo je napomenuti da je nakon poraza i pada Hazarskog kaganata 3 hiljade hazarskih
porodica koje su ranije živele u Itilu migriralo u Kaitag grad Kahtan. Najraniji materijalni spomenici planinskih Jevreja (nadgrobne stele u oblasti grada Majalisa u Dagestanu) potiču iz 16. veka.

Između Kaitaga i regiona Šamahi postojao je kontinuirani pojas naselja planinskih Jevreja. Godine 1813, prema Gulistanskom ugovoru, skoro cela teritorija istočnog Kavkaza je uključena u
sastav Ruske imperije. Odmah nakon toga je Rusija započela osvajanje Dagestana i Čečenije. To je rezultiralo Kavkaskim ratom, koji je trajao do 1859. godine.

Sve to vreme su planinski Jevreji živeli na selu i bili primorani da se sklanjaju u tvrđave koje su zauzele ruske trupe, uglavnom u Derbentu, ali i u Dešlagaru, Temir-Kan-Šuri, Čirjurtu, Vnezapnoj itd.

U tvrđavi Vnezapnaja 1831. preživeli su napad na tvrđavu od strane planinaca. Ruska vojna uprava je dozvolila planinskim Jevrejima da se iz Vnezapne presele u Čečeniju u selo Starojurt,
odakle su se kasnije preselili do tvrđave Grozni. Male grupe planinskih Jevreja ,koji su preživeli napad na tvrđavu Vnezapnaja , preselila se iz Vnezapne u sela Aksai, Hasavjurt, Kostek i druga.


Tvrđava Temir-Kan-Šura (savremeni Buinaks) nastala je na mestu istoimenog sela Kumik. Nakon
što je Tarkov Šamhal poklonio ovo selo ruskom caru, vojne vlasti su odatle iselile sve stanovnike i tamo podigle tvrđavu, što je omogućilo kontrolu puta koji vodi ka onim oblastima gde su pozicije imama Šamila bile najjače. Tokom Kavkaskog rata tu su se naselile mnoge porodice planinskih Jevreja.

Tokom Kavkaskog rata, nekoliko hiljada planinskih Jevreja, koji su pobegli iz svojih rodnih sela,
nagomilalo se u jevrejskoj četvrti Derbenta. Južno od Derbenta u prošlosti se nalazio takozvani Ulus Magal, koji je bio deo Derbentskog kaganata. Dva sela ove mahale nekada su imala isključivo jevrejsko stanovništvo - Njugdi i Abasava, a nekoliko drugih imalo je jevrejske konake.

Preseljavanje Jevreja na Istočni Kavkaz nakon završetka Kavkaskog rata,1866.

Dvadesetih godina 19-og veka zabeleženi su prvi kontakti planinskih Jevreja i ruskih Jevreja
Aškenaza, koji su ojačali sredinom 19. Veka . Krajem 19. veka. Počelo je iseljavanje planinskih
Jevreja u Palestinu.


Godine 1924. prvi put se pojavila vest da je moguće da se Jevreji presele na Krim. Među planinskim Jevrejima se čak pročulo da je to povezano sa preseljenjem Jevreja u Erec Izrael i da
će tamo uskoro krenuti brodovi iz Odese. U leto 1925. prva grupa od dvadeset porodica poslata je u krimski grad Džankoj. Tamo je 1926. godine stiglo još 25 porodica iz Azerbejdžana, a 1927. godine još 50 porodica.

Čekajući selidbu, seljaci nisu zasejali njive. Sva njihova osećanja, sve njihove nade i planovi bili su povezani sa obećanim preseljenjem. Međutim, entuzijazam je splasnuo nakon što je postalo jasno da će biti preseljeni ne na Krim, već i u Birobidžan. 1928. godine, u prazničnoj atmosferi, 97 porodica planinskih i aškenaskih Jevreja napustilo je Azerbejdžan, od toga 81 na Krim i 16 u Birobidžan.

Eto tako. Kako? Nikako. Ko shvati istoriju Kavkaza taj nije normalan. Ruska republika Dagestan
broji, trenutno, oko 50 naroda . Jedno brdo - jedan narod. Niko nikoga ne razume zato je ruski
jezik - jezik sporazumevanja. Čudo Božije da su opstali ovoliko vekova. Intelektualci govore da je to veliko bogatstvo, toliko navika i običaja što veoma lepo izgleda iz velikog moskovskog stana sa sedmog sprata. A Jevrei ? Šta Jevreji? Njih davno nema u tim selima Dagistana. Jevreji su tamo gde su pare a to je biznis oko nafte u Azerbaidžanu, region Kaspiskog mora, bankarstvo... U brda Dagestana navrate ponekad da se slikaju i pokažu unucima sela odakle su otišli i vide ponekog vuka i vučicu, a ima i medveda!


Mahačkala se dogodila , Jevreji odleteli istim avionom i teško da će ponovo navratiti u dedovinu. Rat u Palestini je tek počeo. Nema tih para ni biznisa da bi Abraham i Sara ponovo menjali pelene jer sa Mustafom i Bulom nema razgovora na duže vreme.

AUTOR: Vlastimir Šone Ninin